Bilans płatniczy kraju to syntetyczne zestawienie wszystkich płatności dokonywanych między rezydentami krajowymi a zagranicą, dotyczącym określonego okresu (zazwyczaj jednego roku kalendarzowego). Sporządza się go głównie w celu zapewnienia administracji gospodarczej informacji o stanie stosunków finansowych państwa z zagranicą. Jest pomocny w określaniu kierunków polityki gospodarczej państwa, zwłaszcza monetarnej, fiskalnej, handlowej i na kurs walutowy. Bilans handlowy jest zestawieniem sporządzanym według ogólnych zasad księgowości. Transakcje międzynarodowe są w nim sklasyfikowane jako: kredytowe (ma) i zapisywane ze znakiem dodatnim oraz debetowe (winien) i zapisywane ze znakiem ujemnym. Transakcje kredytowe to transakcje, które powodują otrzymanie płatności od podmiotów zagranicznych. Są nimi: eksport towarów i usług, napływ kapitału zagranicznego i darowizny otrzymywane od obcokrajowców – a więc te wszystkie transakcje które powodują wpłatę ze strony obcokrajowców. Transakcje debetowe zaś to takie transakcje, które wymagają płatności na rzecz podmiotów zagranicznych ze strony danego kraju. Są nimi: import towarów i usług, darowizny na rzecz obcokrajowców i wywóz kapitału za granicę – a więc te wszystkie transakcje które związane są z wypłatami na rzecz obcokrajowców. Ogół transakcji bilansu płatniczego dzieli się na dwie podstawowe części: rachunek bieżący i rachunek kapitałowy.

Rachunek bieżący (current account) obejmuje transakcje towarowe, usługowe, dochody z pracy i kapitału oraz transfery nieodpłatne. Zapisywana jest na nim pełna wartość towarów i usług eksportowanych bądź importowanych. Księguje się na nim również odsetki oraz dywidendy, a więc dochody związane z obrotem kapitałowym.

Rachunek kapitałowy (capital account) obejmuje zagraniczne transakcje finansowe krótkoterminowe i długoterminowe. Odzwierciedla on zmiany stanu – a nie całość transakcji. Odnotowuje się w nim wzrost lub spadek różnego rodzaju należności i zobowiązań zagranicznych, przyrost lub ubytek majątku rzeczowego za granicą lub zagranicznego w kraju oraz zmiany zapasu złota monetarnego i zasobów specjalnych praw ciągnienia (SDR).
Osobną częścią rachunku kapitałowego są rezerwy walutowe.

Równowaga bilansu płatniczego
Bilans handlowy – z rachunkowego punktu widzenia – jest zawsze zrównoważony. obie jego części są ściśle ze sobą powiązane. Saldo obrotów bieżących powinno być równe saldu obrotów kapitałowych skorygowanych o zmianę stanu rezerw. Oznacza to, że obroty kapitałowe wyjaśniają nam, z jakich źródeł został sfinansowany deficyt lub na co została zużyta nadwyżka rachunku bieżącego. W przypadku gdy obroty kapitałowe nie równoważą deficytu lub nadwyżki obrotów bieżących, to funkcję tą przejmują rezerwy płatnicze. Nie zrównoważony przez obroty kapitałowe deficyt obrotów bieżących powoduje odpowiednie ich zmniejszenie. Natomiast nadwyżka obrotów bieżących, w sytuacji nie skompensowania ich eksportem kapitału, powoduje wzrost rezerw płatniczych. W przypadku znacznego spadku rezerw płatniczych szybko zwiększa się zagraniczne zadłużenie długoterminowe. Powiększa ono ryzyko kredytowe danego państwa, co przejawia się w przypadku prób pozyskiwania nowych kredytów domaganiem się wyższego opodatkowania oraz dodatkowych gwarancji.
Przy nadwyżce całkowitych zobowiązań nad należnościami na rachunku bieżącym i kapitałowym mamy do czynienia z deficytem płatniczym. Jego wielkość może zostać zmierzona albo przez nadwyżkę zobowiązań nad należnościami na rachunku bieżącym i kapitałowym, albo przez zmianę stanu rezerw. Bilans płatniczy kraju jest korzystny wówczas, gdy należności przewyższają zobowiązania na rynku bieżącym i kapitałowym oraz powodują wzrost rezerw dewizowych. W praktyce ocenę równowagi płatniczej kraju przeprowadza się w oparciu o przyjętą przez MFW klasyfikację oraz podział wszystkich operacji i transakcji zagranicznych kraju na operacje autonomiczne (handlowe) i wyrównawcze. Transakcjami autonomicznymi są wszystkie transakcje podejmowane na rynku bieżącym oraz na kapitałowym. Są one podejmowane wyłącznie z chęci osiągnięcia zysku (z wyjątkiem transferów jednostronnych) niezależnie od sytuacji w bilansie płatniczym.
Transakcjami wyrównawczymi (kompensacyjnymi) są zmiany stanu oficjalnych rezerw państwowych i te pożyczki zagraniczne, które są zaciągane w celu poprawy równowagi płatniczej. Bilans płatniczy państwa może znaleźć się w równowadze rzeczywistej lub pozornej. Pierwsza z nich ma miejsce wówczas, gdy należności i zobowiązania handlowe są podejmowane beż ograniczeń i nie towarzyszą im utrzymująca się przez dłuższy czas nadwyżka ani deficyt należności i zobowiązań. Druga ma zaś miejsce gdy równowaga transakcji autonomicznych jest osiągana wskutek restrykcyjnej polityki dewizowej lub handlowej.

Międzynarodowe stosunki walutowe i finansowe obejmują sobą szeroki zakres problemów. Spośród nich na plan pierwszy wysuwają się : międzynarodowe systemy walutowe, rozliczenia obrotów z zagranicą, bilans płatniczy oraz polityka kursów walutowych. Międzynarodowy system walutowy jest wynikiem zarówno ukształtowanych zwyczajów i naturalnych mechanizmów ekonomicznych jak i regulacji międzynarodowych. Historia gospodarcza pozwala na wyróżnienie kilku ich rodzajów. Przyjmując takie kryteria klasyfikacyjne jak: rodzaj waluty odgrywającej rolę pieniądza światowego oraz rodzaj polityki kursowej obowiązującej w danym systemie, to możliwym staje się wyróżnienie trzech głównych rodzajów międzynarodowych systemów walutowych: systemu waluty złotej, systemu dewizowo-złotego oraz systemu wielowalutowego.

Rozliczenia obrotów z zagranicą, będąc częścią międzynarodowych stosunków finansowych, polegają na regulowaniu, powstałych między podmiotami znajdującymi się w różnych krajach, należności i zobowiązań pieniężnych z tytułu obrotu handlowego, usługowego, kapitałowego i świadczeń jednostronnych (nieodpłatnych). Stanowią o nich zarówno same mechanizmy rozliczeń jak i instytucjonalne i ekonomiczne warunki ich realizacji. Dokonują się one w dwojaki sposób, bez udziału pieniądza i wówczas przybierają formę kompensat towarowych lub z wykorzystaniem pieniądza gotówkowego przekazywanego sprzedającemu przez kupującego. Funkcjonowanie we współczesnej gospodarce światowej różnych form rozliczeń obrotów handlowych, wobec ich wielu wad i niedoskonałości, wymusiło tworzenie przez poszczególne kraje będące uczestnikami handlu międzynarodowego ram instytucjonalnych, które ułatwiłyby pojedynczym podmiotom gospodarczym korzystne rozliczenie się. Dotyczą one zarówno rozliczeń transakcji kompensacyjnych jak i transakcji za pośrednictwem pieniądza. Pomocnym w rozliczeniach kompensacyjnych są dwustronne i wielostronne umowy o międzynarodowym obrocie finansowym. Dają się one podzielić na umowy rozrachunkowe oraz umowy płatnicze. Umowy rozrachunkowe i umowy płatnicze będące podstawą rozliczeń transakcji kompensacyjnych, traktowane są przez większość krajów jako przejściowe i jako zło konieczne. Formą pożądaną są natomiast rozliczenia z udziałem pieniądza. Ich funkcjonowanie jest jednak uwarunkowane ramami instytucjonalnymi i ekonomicznymi, a zwłaszcza istnieniem walut międzynarodowych i ich wymienialności oraz rynku walutowego. Kolejnym ważnym problemem wiążącym się z finansami międzynarodowymi jest bilans płatniczy kraju. Stanowi go syntetyczne zestawienie wszystkich płatności – według ogólnych zasad księgowości – dokonywanych między rezydentami krajowymi a zagranicą, dotyczącym określonego okresu (zazwyczaj jednego roku kalendarzowego). Sporządza się go głównie w celu zapewnienia administracji gospodarczej informacji o stanie stosunków finansowych państwa z zagranicą. Jest pomocny w określaniu kierunków polityki gospodarczej państwa, zwłaszcza monetarnej, fiskalnej, handlowej i na kurs walutowy. Bilans handlowy klasyfikuje transakcje międzynarodowe jako: kredytowe (ma) i zapisywane ze znakiem dodatnim oraz debetowe (winien) i zapisywane ze znakiem ujemnym. Ogół transakcji bilansu płatniczego dzieli się na dwie podstawowe części: rachunek bieżący i rachunek kapitałowy. Osobną częścią rachunku kapitałowego są rezerwy walutowe.

Bilans handlowy – z rachunkowego punktu widzenia – jest zawsze zrównoważony. obie jego części są ściśle ze sobą powiązane. Saldo obrotów bieżących powinno być równe saldu obrotów kapitałowych skorygowanych o zmianę stanu rezerw. Oznacza to, że obroty kapitałowe wyjaśniają nam, z jakich źródeł został sfinansowany deficyt lub na co została zużyta nadwyżka rachunku bieżącego. W praktyce ocenę równowagi płatniczej kraju przeprowadza się w oparciu o przyjętą przez MFW klasyfikację oraz podział wszystkich operacji i transakcji zagranicznych kraju na operacje autonomiczne (handlowe) i wyrównawcze.

Rozliczenia międzynarodowe dokonuje się w dwojaki sposób: – bez udziału pieniądza i wówczas przybierają formę kompensat towarowych lub z wykorzystaniem pieniądza gotówkowego przekazywanego sprzedającemu przez kupującego. Kompensata towarowa może być realizowane jako całościowa lub częściowa. Kompensata całościowa polega na tym, że dwa podmioty gospodarcze dokonują u siebie wzajemnie zakupów na taką samą kwotę. Ta forma rozliczenia może przybrać dwie formy. Jedną jest handel wymienny (tzw. barter), drugą zaś transakcje równoległe. Barter polega na zawieraniu transakcji kupna-sprzedaży bez udziału pieniądza we wzajemnych rozliczeniach, czyli do prostej wymiany: towar za towar, usługa za usługę lub usługa za towar. Dokonywana jest ona głównie między kontrahentami, z których przynajmniej jeden nie dysponuje zasobami pieniądza na zapłacenie za import, oferując jednak w zamian dostarczenie drugiemu kontrahentowi towarów przez niego pożądanych lub też takich, które będzie mógł on bez trudu zbyć na rynku krajowym albo zagranicznym. Transakcje równoległe polegają zaś na ustanowieniu dwóch oddzielnych kontraktów: kontraktu kupna i kontraktu sprzedaży. W odniesieniu do każdego z nich następuje ustalenie ceny i innych warunków realizacji dostawy. Również oddzielnie odbywa się rozliczenie obu transakcji. Ich cechą charakterystyczną jest to, że ich zawarcie jest wzajemnie uwarunkowane i że są one równej wartości.

Kompensata towarowa może być również realizowana jako kompensata częściowa. Jej istotą jest nierówno wartość transakcji kupna i sprzedaży. Rozliczenia w tym przypadku polegają na pełnym lub tylko częściowym wykorzystaniu pieniądza jako środka rozliczenia. Stąd też istnieje wiele rodzajów kompensat częściowych. Najogólniej podzielić je można na kompensaty dwustronne i kompensaty wielostronne. W grupie kompensat dwustronnych najczęściej wykorzystywanymi są: transakcje wzajemne (counterpurchase agreements), które są zawierane zwykle z inicjatywy kontrahenta z kraju cierpiącego na niedostatek środków płatniczych i który uzależnia zawarcie kontraktu importowego od wyrażenia przez partnera zgody na przynajmniej częściowe rozliczenie transakcji oferowanymi przez niego towarami kontrdostawy (buy-back agreements), których istotą jest sprzedaż kompletnego obiektu lub nawet całej fabryki (” pod klucz”) w zamian za dostawy wyrobów wytworzonych w zakupionym obiekcie warunki kontraktu (offset agreements) stawiane przez kupującego i uzależniającego jego podpisanie od wymogu zakupu w jego kraju, wskazanych przez niego towarów (surowców, materiałów, wyrobów kooperacyjnych) potrzebnych do realizacji zamówienia. Obok kompensat dwustronnych funkcjonują również w rozliczeniach międzynarodowych kolei kompensaty wielostronne (tzw. switch-trading). Ich istota sprowadza się do tego, że partner z kraju rozwiniętego gospodarczo dostarcza zwykle dobra inwestycyjne o wysokim poziomie technologicznym do kraju o państwowym monopolu handlu zagranicznego, który ze swej strony wywozi technologicznie mniej zaawansowane wyroby o takiej samej wartości do kraju rozwijającego się. Z kolei kontrahent z kraju o państwowym monopolu handlu zagranicznego dokonuje sprzedaży swoich należności uzyskanych w kraju rozwijającym się partnerowi z kraju rozwiniętego, uwalniając się w ten sposób od zobowiązań wynikających ze wzajemnych rozliczeń. Rozliczenia w formie wielostronnych transakcji kompensacyjnych są zwykle stosowane w sytuacji braku rozliczeń w warunkach wymienialnych między krajem o państwowym monopolu handlu zagranicznego a krajem rozwijającym się. Transakcje kompensacyjne ujawniają zarówno zalety jak i wady. Zaletą transakcji kompensacyjnych są korzyści, jakie uzyskują importerzy z krajów odczuwających trudności płatnicze i deficyt walut wymienialnych z ich zawierania, sprowadzające się do:
możliwości zawarcia kontraktu importowego w takich warunkach umożliwienia importerowi pierwotnemu (kupującemu w pierwszej części transakcji) przybranie w konsekwencji także roli eksportera, sprzedającego za granicę towary, które w innym przypadku nigdy nie zostałyby wyeksportowane.

Wadą transakcji kompensacyjnych jest jednak to, że koszt ich jest wyższy od efektów które one przynoszą. Ujawnia się to zwłaszcza w odniesieniu do eksportera pierwotnego – to jest tego który sprzedaje w pierwszej części transakcji. Zmuszony jest on bowiem do przyjęcia jako zapłaty towarów – które bardzo często są mu samemu nie potrzebne. W tej sytuacji dolicza on do żądanej przez siebie ceny na sprzedawane towary także koszty, jakie będzie musiał ponieść w celu ich odsprzedaży.
Korzystniejszą formą rozliczeń od transakcji kompensacyjnych są rozliczenia za pośrednictwem pieniądza. Likwidują one w mniejszym lub większym stopniu wady transakcji kompensacyjnych. Transakcje za pośrednictwem pieniądza polegają na przekazywaniu partnerowi zagranicznemu należności za pośrednictwem walut transakcyjnych, którymi mogą być waluty kraju eksportera, kraju importera, kraju trzeciego lub tzw. pieniądz międzynarodowy – stosowany przez międzynarodowe organizacje finansowe. należności te mogą być przekazywane w formie: pieniądza gotówkowego, co jest uznawane za najmniej korzystną formę rozliczeń pieniężnych, ponieważ pieniądz musi być fizycznie przewieziony z kraju do kraju, co jest związane z kosztami i ryzykiem przewozu oraz administracyjnymi barierami przewożenia przez granicę większych sum gotówki; pieniądza bankowego, co jest współcześnie najczęściej stosowaną i najkorzystniejszą formą rozliczeń z tytułu wymiany gospodarczej z zagranicą, mimo faktu pobierania za usługę bankową określonej opłaty. Wynika to z faktu zarówno wyeliminowania fizycznej potrzeby przewożenia środków płatniczych, a także ze względu na to, że różnica między kupnem a sprzedażą dewiz (to jest pieniądza przekazywanego za pośrednictwem banków) jest 2-3 krotnie mniejsza niż w przypadku kupna i sprzedaży przez banki waluty zagranicznej.

Warunki instytucjonalne i ekonomiczne rozliczeń obrotów z zagranicą
Funkcjonowanie we współczesnej gospodarce światowej różnych form rozliczeń obrotów handlowych, wobec ich wielu wad i niedoskonałości, wymusiło tworzenie przez poszczególne kraje będące uczestnikami handlu międzynarodowego ram instytucjonalnych, które ułatwiłyby pojedynczym podmiotom gospodarczym korzystne rozliczenie się. Dotyczą one zarówno rozliczeń transakcji kompensacyjnych jak i transakcji za pośrednictwem pieniądza.

Rozliczenia w warunkach transakcji kompensacyjnych
Pomocnym w rozliczeniach kompensacyjnych są dwustronne i wielostronne umowy o międzynarodowym obrocie finansowym. Dają się one podzielić na umowy rozrachunkowe oraz umowy płatnicze.
Umowy rozrachunkowe – nazywane także często cleringowymi są to umowy nie dopuszczające transferu walut wymienialnych pomiędzy krajami. Ich istota sprowadza się do przestrzegania dwóch zasad: pierwszej: dwa kraje umawiają się, że wszystkie ich wzajemne należności finansowe będą wpłacane w każdym z tych krajów na specjalne rachunki przez importerów lub inne osoby fizyczne mające zobowiązania wobec osób fizycznych i prawnych drugiego kraju drugiej: w momencie płatności wierzyciele (np. eksporterzy) zgłaszają się do instytucji prowadzących rachunki specjalne w ich krajach i otrzymują oni należności ze środków pochodzących z wpłat dokonywanych przez dłużników w tych samych krajach. Funkcjonowanie rozliczeń cleringowych związane jest z koniecznością zawierania umów handlowych szczegółowo regulujących warunki wymiany gospodarczej między uczestnikami rozliczeń. Zwłaszcza ważny jest precyzyjnie ustalony limit wzajemnych płatności w danym okresie, gdyż pozwala on na sprawne funkcjonowanie tego typu rozliczeń. Umowy te zawierają często także uzależnienie zgody jednego kraju na eksport danego towaru od importu z drugiego kraju większych ilości innego towaru.

Formą umowy rozrachunkowej jest wielostronna kompensata dodatnich i ujemnych sald umów handlowych (tzw. switch-trading), której istotą jest rozszerzanie obszaru obowiązywania umowy rozrachunkowej na większą liczbę krajów w nadziei, iż ułatwi to wzajemną kompensatę sald. Odwołanie się do tej formy połączone jest z koniecznością zawierania dodatkowych umów miedzy zainteresowanymi stronami operacji, które określają wartość towarów podlegających kompensacie, ich ceny i rodzaje według szczegółowej specyfikacji. W rozliczeniach kompensacyjnych ważną rolę pełnią również umowy płatnicze. Są nimi uzgodnienia dotyczące maksymalnej kwoty walut wymienialnych, jaką strony zobowiązują się przekazać wzajemnie za import. By dawała ona pełną gwarancję wyrównywania dwustronnego bilansu płatniczego jej integralną częścią musi być postanowienie o “kredycie technicznym”, dopuszczające możliwość wystąpienia przejściowej nierównowagi w okresie trwania umowy, a wyrównywaną w razie niemożliwości do zrównoważenia przed końcem okresu umowy- dodatkowym transferem walut wymienialnych, dewiz i złota. Kompensata ta ma charakter automatycznej, to znaczy jest dokonywana beż konieczności zawierania dodatkowych umów międzynarodowych.

Międzynarodowe stosunki walutowe i finansowe obejmują sobą szeroki zakres problemów, spośród których na plan pierwszy wysuwają się : międzynarodowe systemy walutowe, rozliczenia obrotów z zagranicą, bilans płatniczy oraz polityka kursów walutowych.

Międzynarodowy system walutowy – kumulujący w sobie zasady rządzące międzynarodową współpracą gospodarczą – jest wynikiem zarówno ukształtowanych zwyczajów i naturalnych mechanizmów ekonomicznych jak i regulacji międzynarodowych. Jak dowodzi historia gospodarcza możliwym staje się wyróżnienie kilku ich rodzajów. Jeśli przyjąć takie kryteria klasyfikacyjne jak: rodzaj waluty odgrywającej rolę pieniądza światowego oraz rodzaj polityki kursowej obowiązującej w danym systemie, to możliwym staje się wyróżnienie trzech głównych rodzajów międzynarodowych systemów walutowych: systemu waluty złotej, systemu dewizowo-złotego oraz systemu wielowalutowego.

System waluty złotej
System waluty złotej był pierwszym światowym systemem walutowym. Funkcjonował on w latach 1880-1914. Charakteryzowała go w poszczególnych krajach będących jego uczestnikami: swoboda cyrkulacji złota w postaci monet i kruszcu (obok wymienianych na złoto banknotów), obowiązek banku centralnego kupna i sprzedaży złota po stałej cenie w walucie krajowej (tzw. parytecie). W stosunkach z zagranicą: odgrywanie przez złoto roli jedynej waluty rezerwowej (pieniądza światowego), chociaż walutą światową (kluczową) był funt szterling, swobodę wywozu i przywozu złota i banknotów, stałość kursów walutowych wynikających z porównania parytetów złota w walucie krajowej i zagranicznej (tzw. kursów parytetowych). System waluty złotej uległ przeobrażeniom w czasie I wojny światowej, kiedy to większość krajów świata – z wyjątkiem Stanów Zjednoczonych – zrezygnowała z wymienialności swoich walut na złoto. Konsekwencją tego stało się powstanie dwóch systemów stanowiących modyfikację systemu waluty złotej, a mianowicie: system sztabowo-złoty i system dewizowo-złoty. Między sobą różniły się one pieniądzem odgrywającym rolę waluty rezerwowej i sposobem wymienialności pieniądza na złoto. System sztabowo-złoty przyjęty został przez Anglię, Belgię, Czechosłowację, Francję i Włochy. Waluty tych krajów nosiły nazwę sztabowo-złotych, co oznaczało, że pieniądz krajowy był bezpośrednio wymienialny na złoto, ale powyżej określonej sumy stanowiącej równowartość sztaby złota. Wiązało się to z faktem, iż złoto odgrywało rolę waluty rezerwowej. Natomiast system dewizowo-złoty przyjęty został przez pozostałe kraje. Ich waluty zostały określone jako dewizowo-złote, a rolę walut rezerwowych grały waluty sztabowo-złote. Rozwiązanie to oznaczało pośrednią wymienialność walut dewizowo-złotych na złoto. Przy takim rozwiązaniu pieniądz krajowy nie był wymieniany przez banki centralne na złoto, lecz jedynie na waluty sztabowo-złote lub USD. Odstąpiono w związku z tym od ustalania parytetów kursów walutowych, na rzecz wyznaczania przez banki centralne tzw. kursów centralnych do walut sztabowo-złotych (najczęściej funta szterlinga) lub USD. Rola kursu centralnego sprowadzała się zaś do utrzymywania przez bank centralny stałego kursu swojej waluty do waluty, w stosunku do której był ustalany kurs centralny. Stałość tego kursu polegała na odchylaniu się kursów rynkowych od kursu centralnego w wąskich granicach, nazywanych złotymi punktami dewiz, leżącymi poza punktami złota ze względu na konieczność dokonywania dodatkowych wymian walut w porównaniu z klasycznym systemem waluty złotej. System sztabowo-złoty i dewizowo-złoty były pewnymi próbami powrotu złota do roli pieniądza światowego. Nie trwały one jednak długo. Ich największe nasilenie przypadło na lata 1925-1931. Zakończyły się więc one w praktyce wraz z trudnościami płatniczymi ujawnionymi wraz z wielkim kryzysem.

System walutowy z Breton Woods
Po załamaniu systemów sztabowo-złotego i dewizowo-złotego, które to trwało w praktyce do końca II wojny światowej, podjęte zostały prace nad stworzeniem nowego międzynarodowego systemu walutowego. Próby rozwiązania tego problemu podjęte zostały jeszcze w czasie trwania II wojny światowej. Zmierzały one do zbudowania takiego systemu który miałby zalety systemu waluty złotej – to jest aby dopuszczał on wymienialność walut i stabilny kurs walutowy), a jednocześnie był pozbawiony jego wady, to jest niezależności podaży złota od popytu na ten pieniądz światowy, wynikającego z transakcji wyrównawczych w świecie. Koncepcje tego rozwiązania doszukiwać trzeba się w propozycjach tzw. Planu White’a, opartego na idei systemu dewizowo-złotego, w którym rolę pieniądza światowego odgrywałby obok złota także wymienialne na złoto waluty międzynarodowe oraz kształtowania równowagi płatniczej nie za pomocą ograniczania wymienialności walut i nie przez zdanie się na działanie wyłącznie mechanizmów rynkowych, lecz przez prowadzenie odpowiedniej polityki gospodarczej. Została ona przyjęta na konferencji 44 krajów (w tym Polski) w Breton Woods (1-22.07.1944r.) w USA. System ten stał się pierwszym międzynarodowym systemem walutowym utworzonym umownie przez uczestników konferencji. Objął on: ustanowienie zasad płatności międzynarodowych; utworzenie Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW); utworzenie Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (Banku światowego). System z Brettn Woods opierał się na dwóch zasadach. Pierwszą zasadę stanowiła wymienialność walut rozumiana jako: wymienialność gwarantowaną przez bank centralny emitujący daną walutę; wymienialność rynkową, tzn. zakładającą całkowitą swobodę obrotu pieniężnego w skali międzynarodowej. Przez wymienialność gwarantowaną należy rozumieć gwarancję odkupienia przez władze monetarne od innych banków centralnych własnej waluty za złoto, jeśli nie została ona zakupiona w celu dokonania płatności związanej z transakcjami bieżącymi. Z kolei wymienialność rynkowa oznacza zobowiązanie władz monetarnych do niestosowania ograniczeń w zakresie płatności bieżących bilansu płatniczego. Takie kryteria wymienialności do końca lat pięćdziesiątych spełniał tylko USD.

Handel zagraniczny przynosi wielorakie korzyści dla rozwoju gospodarki każdego kraju który go realizuje. Ich wielkość i dynamika zależy jednak w dużym stopniu od kształtowania się cen towarów przez nie eksportowanych i importowanych. Narzędziem które umożliwia syntetyczną ocenę tych zmian jest wskaźnik terms of trade, oznaczający w dosłownym znaczeniu warunki wymiany. W ekonomii przez to pojęcie najczęściej rozumie się relacje zmiany cen dóbr eksportowanych do zmiany cen dóbr importowanych przez poszczególne kraje. Mówimy wówczas o tzw. cenowym (nominalnym) terms of trade.

Terms of trade ma na celu określenie, jak w miarę upływu czasu zmienia się siła nabywcza jednej grupy towarowej w stosunku do innej grupy towarowej. Konkretyzując zaś chodzi o zmianę siły nabywczej towarów eksportowanych w stosunku do importowanych przez poszczególne kraje, lub grupy krajów. Ewolucja cenowego terms of trade danego kraju lub grupy krajów daje wskazówkę co do zmian korzyści krajów prowadzących wymianę. Poprawia się ono, jeśli ceny dóbr eksportowanych w danym okresie (zazwyczaj rocznym) rosną szybciej niż ceny dóbr importowanych przez ten kraj. Oznacza to, że zwiększa się siła nabywcza danego kraju, bowiem za taką samą ilość dóbr A można kupić więcej dóbr B lub też mniej za nie zapłacić. Poprawa tego wskaźnika nie mówi nic jednak o bezwzględnym kierunku ruchu cen. Następuje ona bowiem zarówno wtedy gdy mamy do czynienia z względnym wzrostem cen eksportowanych w stosunku do zmian cen płaconych w imporcie, jak i wtedy gdy bezwzględny poziom cen eksportowanych obniża się pod warunkiem, że ceny płacone w imporcie obniżają się szybciej. Wskaźnik cenowego terms of trade jest wskaźnikiem najczęściej wykorzystywanym dla określenia korzyści z wymiany międzynarodowej. Wynika to z względnej jego prostoty w stosunku do innych rodzajów tego wskaźnika.

Cenowe terms of trade nie pokazuje jednak w pełnym wymiarze korzyści jakie uzyskuje się w wymianie międzynarodowej. Wynika to z faktu, iż o nich decydują nie tylko relacje cen, ale również relacje kosztów, co jednocześnie oznacza, że miarą korzyści jest zmiana – to jest wzrost zysku (rozumianego jako różnica między ceną a kosztami), nawet wówczas gdy cena danego dobra będzie rosła w eksporcie wolniej od niż dobra importowanego. Niekiedy by ocenić rzeczywiste zmiany korzyści z wymiany międzynarodowej, odwołuje się do wskaźnika realnego terms of trade, przez które rozumie się zmiany ilości towarów (przy nie zmienionej ich strukturze), jakie musi eksportować kraj, aby mógł on importować określone ilości danego zestawu towarów.

Kształtowanie się wskaźnika terms of trade danego kraju zależne jest tylko w ograniczonej mierze od czynników na które kraj ten może mieć wpływ bezpośredni. Dany kraj w praktyce nie ma żadnego wpływu są zmiany cen światowych, które są wypadkową działania wielu czynników o charakterze strukturalnym, instytucjonalnym i koniunkturalnym, działających zarówno po stronie podaży, jak i popytu. Ich działanie jest nieco inne w odniesieniu do poszczególnych grup towarowych. Decyduje o tym rodzaj towaru biorącego udział w wymianie międzynarodowej. Towary masowe (wystandaryzowane) charakteryzujące się dużą identycznością walorów użytkowych, łatwą i jednoznaczną klasyfikacją oraz zastępowalnością co powoduje że w przypadku chęci producenta do podniesienia na nie ceny, wówczas kupujący może stosunkowo łatwo znaleźć innego dostawcę. Takimi towarami są przede wszystkim surowce oraz znaczna część artykułów rolnych. Inaczej ma się sprawa w przypadku towarów zindywidualizowanych, które charakteryzują się walorami użytkowymi określonymi przez potrzeby indywidualnych odbiorców oraz poszczególnych segmentów rynku, często jednak trudnymi do ustalenia i zwykle produkowanymi w krótkich seriach, co powoduje iż uzależnienie odbiorcy od producenta (dostawcy) jest duże, ze względu na ograniczone możliwości sprostania specyficznym potrzebom w krótkim czasie. Tą grupę towarów stanowią przede wszystkim wyroby przemysłowe.

Przyczyn sprawiających, że ceny dóbr wystandaryzowanych kształtują się inaczej niż ceny dóbr zindywidualizowanych, upatrywać trzeba w odmiennym kształtowaniu się ich popytu i podaży. Jest to w dużej mierze wynikiem różnego poziomu elastyczności ich popytu. Zmiany popytu i podaży inaczej oddziaływują na krótkookresowe, a inaczej na długookresowe zmiany cen określonych dóbr. W krótkim okresie większą stabilnością charakteryzują się ceny artykułów przemysłowych, o czym decydują przede wszystkim takie czynniki jak: mniejsza zależność produkcji od warunków naturalnych, większa możliwość zmiany skali produkcji w warunkach produkcji maszynowej, zróżnicowanie asortymentu oferowanej produkcji oraz jej dostosowanie do zmieniającej się struktury popytu, relatywnie niższe koszty składowania wyrobów gotowych a także większa możliwość dostosowania poziomu zapasów do zmian popytu. Mniej stabilnymi są w tym horyzoncie czasowym, ceny artykułów rolno-spożywczych i surowców. Wynika to z faktu dużej zależności procesów produkcyjnych – o których decyduje długości cyklu produkcyjnego i stosowane technologie – od systematycznych ich dostaw. Znaczący wpływ na ich kształtowanie ma również koniunktura gospodarcza na świecie, a więc aktywność największych importerów. Poprawa koniunktury zwiększa popyt na surowce, przyczyniając się jednocześnie do zwyżki cen (jeśli nie nagromadzono w poprzednim okresie ich zapasów). Zmiany cen na surowce i artykuły rolno-spożywcze zależą również od sytuacji konfliktów zbrojnych i napięć społeczno-politycznych na świecie. Na kształtowanie się terms of trade wpływ mają również długookresowe tendencje cenowe. Do ich badania wykorzystuje się wskaźnik relacji zmian cen artykułów surowcowo-rolnych do zmian cen wyrobów przemysłowych. Jest to wskaźnik podobny do wskaźnika terms of trade, stąd też bywa on często nazywany surowcowo-rolniczym term of trade.

Długookresowe tendencje zmiany cen surowców i artykułów rolnych wyrażają się wzrostem bądź spadkiem tych cen.
Na długookresowy względny wzrost cen surowców i artykułów rolnych wpływ mają sytuacje konfliktowe na świecie – tak wojenne jak i ekonomiczne oraz przyrodnicze. I tak, na przykład na początku lat pięćdziesiątych przyczyną była wojna koreańska i groźba wybuchu na skalę światową. Natomiast w latach siedemdziesiątych była nią podniesienie cen ropy naftowej przez jej głównych eksporterów oraz susza (w 1972 r.) w wielu krajach świata. Z kolei, syntetycznie ujmując przyczynami długookresowego względnego spadku cen surowców są: niższa długookresowa dynamika popytu na surowce i artykuły rolne niż dynamika rozwoju gospodarczego, co wiąże się z niektórymi tendencjami w zakresie postępu naukowo-technicznego – a zwłaszcza ze spadkiem jednostkowego zużycia surowców i energii, wzrostem znaczenia surowców wtórnych oraz zastępowanie surowców droższych i trudniej dostępnych surowcami tańszymi i występującymi w większej obfitości wzrost podaży surowców w krajach rozwiniętych, stanowiących jeden z największych rynków zbytu (szczególnie w odniesieniu do podstawowych artykułów rolnych względnie szybszy wzrost popytu na artykuły przemysłowe, wywołany zmianami struktury popytu spowodowanymi wzrostem dochodów społeczeństwa.

Udział gospodarki narodowej każdego kraju w ogóle stosunków ekonomicznych nawiązywanych na forum międzynarodowej działalności gospodarczej przynosi jej konkretne i wymierne korzyści. Dostrzegać trzeba je przede wszystkim jako wpływ na: poprawę efektywności gospodarowania, zmianę wielkości i dynamiki dochodu narodowego oraz zmianę struktury dochodu narodowego. Znaczącą rolę w kształtowaniu się tego wpływu odgrywają ceny ujawnione w trakcie wymiany handlowej tak po stronie eksportu jak i po stronie importu oraz relacje pomiędzy tymi cenami.

Wpływ handlu zagranicznego na zwiększenie efektywności gospodarowania
Handel zagraniczny przyczynia się do poprawy efektywności gospodarowania. Wyraża się to zwiększeniem poziomu racjonalnego użytkowania posiadanego zasobu czynników produkcji w danej gospodarce narodowej, w oparciu głównie o specjalizację międzynarodową. Istotą specjalizacji międzynarodowej jest to, aby poszczególne kraje rezygnowały z wytwarzania niektórych towarów i zaspakajały swoje potrzeby w tej dziedzinie dostawami z zagranicy. Oznacza to, że dany kraj winien produkować jedynie część potrzebnych mu dóbr, lecz za to w ilościach pozwalających na pełne zaspokojenie potrzeb wewnętrznych oraz pokrycie potrzeb importowych innych państw. Urzeczywistnienie tych zamiarów jest jednak procesem długotrwałym. O jego przebiegu decydują zarówno czynniki rynkowe jak również działania interwencyjne państwa. Ich wynikiem jest ukształtowanie się takiej struktury gospodarki kraju – a zwłaszcza jej sfery wytwarzania, która tworzy przewagę tego kraju nad gospodarkami innych krajów. Wpływ specjalizacji kraju w produkcji określonych towarów na poprawę efektywności gospodarowania wyraża się w różnoraki sposób. Najbardziej znaczącym jest wpływ na: zmniejszenie przeciętnych kosztów jednostkowych dóbr wytwarzanych w kraju, transfery technologii oraz konkurencję towarów zagranicznych na rynku krajowym. Specjalizacja pozwala przede wszystkim zmniejszyć przeciętny koszt jednostkowy dóbr wytwarzanych w kraju. Przejawia się to w tym, że rezygnując z wytwarzania produktów względnie lub absolutnie tańszych, obniża się przeciętny koszt jednostkowy w całej gospodarce. Następuje to poprzez: rozszerzenie skali produkcji, pełniejsze wykorzystanie aparatu produkcyjnego gospodarki narodowej; zastosowanie zgromadzonych doświadczeń w wytwarzaniu określonych towarów; dorobku osiągniętego postępu naukowo-technicznego. Na obniżenie jednostkowych kosztów wytwarzania wpływa zwiększenie skali produkcji dzięki powiększeniu rynku zbytu ponad możliwości rynku wewnętrznego oraz rozłożeniem się kosztów stałych produkcji (np. administracji). Masowość produkcji wpływa jednocześnie na pełniejsze wykorzystanie aparatu produkcyjnego oraz gromadzenie doświadczeń w wytwarzaniu określonych towarów, a przez to podniesienie ich jakości. Współcześnie coraz większego znaczenia na obniżenie kosztów produkcji ma postęp naukowo-techniczny, którego dynamizacji sprzyja specjalizacja poszczególnych krajów w prowadzonych badaniach naukowych i pracach wdrożeniowych . Rozwiązanie takie zapewnia opłacalne spożytkowanie efektów postępu naukowo-technicznego.

Innym sposobem wpływu handlu zagranicznego na efektywność gospodarowania jest transfer technologii. Sprowadza się on przede wszystkim do importu technologii. Rozwiązanie to jest często najtańszym, a niekiedy nawet jedynym sposobem zlikwidowania luki technologicznej dzielącej dany kraj od innych. Jego zaletą jest również możliwość skrócenia czasu, który byłby potrzebny do uzyskania takich samych efektów przy wykorzystaniu rodzimego potencjału badawczego. Sprzyja ono również przyspieszeniu własnych badań naukowych w tym zakresie. Dla krajów ubogich i opóźnionych w rozwoju zakup licencji lub linii produkcyjnych opłaca się bardziej niż niż tworzenie danej dziedziny wytwarzania od podstaw lub też od gruntownego jej unowocześnienia w oparciu jedynie o rodzimą wiedzę i doświadczenia. Czynnikiem decydującym o wpływie transferów technologii na efektywność gospodarowania są obok rozmiarów tych transferów – warunki użytkowania zakupionych technologii. Znaczący jest również wpływ handlu zagranicznego na efektywność gospodarowania poprzez konkurencyjność towarów zagranicznych na rynku krajowym. Towary te, mogąc zaspokoić te same potrzeby społeczne mogą wpływać pozytywnie na koszty wytwarzania oraz jakość dóbr krajowych. Ich producenci bowiem chcąc się utrzymać na rynku, zostają zmuszeni do podnoszenia efektywności wytwarzania i dystrybucji swoich dóbr. Mieć to będzie jednak miejsce tylko wówczas, gdy będą zapewnione warunki konkurencji pomiędzy tymi dobrami.

Wpływ handlu zagranicznego na wielkość dochodu narodowego od strony podaży
W rzeczywistości współczesnego świata, każda gospodarka narodowa w większym lub mniejszym zakresie, dokonuje wymiany handlowej z zagranicą. Ukształtowane w jej wyniku wielkości eksportu (Ex) i importu (Im) wpływają na wielkość dochodu narodowego (Y = I + K + G + NX). Wielkość i kierunki tego oddziaływania są różne w zależności od wielkości eksportu netto (NX = Ex – Im). Jednym z przypadków konsekwencji tego oddziaływania, jest sytuacja w której wielkość dochodu narodowego wytworzonego w danym kraju nie będzie równa sumie dóbr przeznaczonych na inwestycję i konsumpcję (przy pominięciu dla uproszczenia rozważań wydatków rządowych). W przypadku, gdy eksport nie będzie pokrywał się z importem, to wielkość dochodu narodowego podzielonego może być mniejsza lub większa od dochodu narodowego wytworzonego. Oba te przypadki są pochodną relacji między wielkością eksportu i importu – czyli eksportu netto (NX). Relacja ta odpowiada także wielkości salda bilansu handlowego, wpływając na wielkość funduszu (nazywanego także absorpcją), który dany kraj może przeznaczyć na inwestycje i konsumpcję . Dochód narodowy podzielony będzie mniejszy od dochodu narodowego wytworzonego gdy eksport będzie większy od importu (Ex > Im). W ty przypadku zmiana wielkości funduszu przeznaczonego na inwestycje będzie możliwa przy pozostawieniu konsumpcji na niezmienionym poziomie, a możliwość zwiększenia funduszu konsumpcji z kolei tylko przy niezmienionym poziomie inwestycji. Zwiększenie wielkości jednego z tych agregatów odbywa się więc kosztem zmniejszenia wielkości drugiego. Dochód narodowy podzielony będzie natomiast większy od wielkości dochodu narodowego wytworzonego w kraju gdy import będzie większy od eksportu (Im > Ex). Układ taki jest najczęściej wynikiem korzystania przez dany kraj z kredytów zagranicznych. Sytuacja ta stwarza możliwości zwiększenia funduszu absorbcji ponad wielkość wytworzonego dochodu narodowego. Sytuacja nadwyżki importu nad eksportem ma swoje zalety, poprzez korzyści które przynosi, ale również ma i wady którą są koszty jej utrzymywania. Takie konsekwencje uwidaczniają się poprzez wpływ na dynamikę wzrostu gospodarczego. Wpływ finansowania zagranicznego na poziom absorbcji krajowej

Utrzymywanie się nadwyżki importu nad eksportem przez pewien czas pozwala na uzyskanie korzyści z tytułu zaciągnięcia i spożytkowania pożyczki zagranicznej, a więc przesunięcia poziomu absorbcji powyżej poziomu dochodu narodowego wytworzonego. Takie rozwiązanie wiąże się z pojawieniem się sprzyjających dla jego realizacji warunków zewnętrznych jak i wewnętrznych. W obszarze warunków zewnętrznych wpływ mają zwłaszcza takie czynniki jak : spadek popytu na rynku zewnętrznym, pogorszenie się terms of trade. W obszarze natomiast warunków wewnętrznych, tymi czynnikami jest : ograniczenie możliwości eksportowych, ograniczenie wzrostu popytu na import. Są to więc czynniki które wskazują na trudności ze zrównoważeniem bilansu handlowego w sytuacji nie prowadzenia polityki ograniczania inwestycji lub konsumpcji.
Utrzymywanie się nadwyżki importu nad eksportem rodzi również określone koszty. Są nimi obciążenia które trzeba ponieść za możliwość skorzystania z zagranicznego finansowania wzrostu krajowej konsumpcji i inwestycji. Rodzą one jednocześnie konieczność sprostania tym obciążeniom i wywiązania się z przyjętych zobowiązań finansowych wobec zagranicy. Sprostanie tym zobowiązaniom wymaga osiągnięcia przez dany kraj nadwyżki eksportu nad importem. W przeciwnym razie, najbardziej prawdopodobną stanie się sytuacja niemożności wywiązania się z obsługi długu i konieczności zaciągania dalszych kredytów z przeznaczeniem na spłatę zobowiązań płatniczych.

Wpływ handlu zagranicznego na wielkość dochodu narodowego od strony popytu
W warunkach istnienia wolnych mocy wytwórczych (siły roboczej i aparatu produkcyjnego), wielkość powstałego dochodu narodowego – ujmując ten problem według J.M.Keynesa – określana jest przez wielkość popytu. Ta zaś zależy w warunkach gospodarki otwartej od wielkości środków jaką społeczeństwo danego kraju gotowe jest przeznaczyć na inwestycje i konsumpcję oraz od poziomu eksportu i importu. Oznacza to, że: z jednej strony zmiany eksportu jak i importu – przyczyniają się do zmian dochodu narodowego; z drugiej zaś zmiany samego dochodu narodowego wywołują zmiany w kształtowaniu się eksportu i importu. Oddziaływania te mają jednak nie tylko inny kierunek, ale również inną siłę.

Zmiany poziomu dochodu narodowego a zmiany importu
Pomiędzy importem a dochodem narodowym istnieje szereg powiązań. Na ogół zmiany poziomu dochodu narodowego są powiązane ze zmianami importu. Wzrost poziomu dochodu narodowego z reguły wywołuje wzrost zapotrzebowania na import. Sytuacja ta jest pochodną tego, że zwiększenie produkcji wymaga najczęściej zwiększenia zużycia sprowadzanych z zagranicy surowców, części zamiennych i maszyn używanych w produkcji, a spowodowany wzrostem produkcji wzrost wynagrodzeń powoduje także potrzebę sprowadzania dóbr konsumpcyjnych z zagranicy. Wzrost importu pozostaje w różnej proporcji do powodującego go przyrostu popytu (reprezentowanego przyrostem dochodu narodowego). Relację tą nazywamy krańcową skłonnością do importu (ksim). Krańcowa skłonność do importu jest zależna od poziomu dwu innych relacji: dochodowej elastyczności importu oraz stopy importu. Jest ona bowiem iloczynem wskaźników tych relacji.

Zmiany poziomu dochodu narodowego a zmiany eksportu
Zależności między przyrostem dochodu narodowego a eksportem są wielokierunkowymi. Dają się one opisać w układzie trzech sytuacji. Pierwsza sytuacja ma miejsce gdy wzrost dochodu narodowego jest spowodowany wzrostem popytu krajowego (na przykład w wyniku zwiększenia wydatków budżetowych przez państwo). Wówczas to może nastąpić skierowanie na rynek części towarów poprzednio wywożonych poprzednio za granicę a w konsekwencji spowodować spadek eksportu. Druga sytuacja wiąże się z przyrostem produkcji globalnej w wyniku wzrostu popytu zagranicznego na dobra eksportowane przez dany kraj. Wówczas wzrostowi dochodu narodowego będzie towarzyszyło powiększenie wywozu.
Trzecią sytuację stanowi wzrost eksportu wraz ze wzrostem dochodu narodowego danego kraju wskutek zwiększenia konkurencyjności wytwarzanych przez ten kraj towarów. Ma ona miejsce najczęściej wówczas gdy, gdy proces ilościowego powiększania produktu krajowego będzie powiązany z zasadniczym polepszeniem jakości i nowoczesności wytwarzanych dóbr (na przykład w wyniku osiągnięć postępu naukowo technicznego).

Wobec zmian obrazu świata ukształtowanego po II wojnie światowej i obowiązującego do końca lat osiemdziesiątych, a wyrażającego się zanikiem podziału na Wschód – Zachód (socjalizm – kapitalizm) oraz modyfikacją podziału na Północ – Południe (bogaci – biedni), z początkiem lat dziewięćdziesiątych rodzić zaczął się nowy, wielobiegunowy układ świata o wyraźnie zróżnicowanych potencjałach. Wobec kształtowania się nowego układu sił we współczesnym świecie, koniecznym staje się dokonanie innego ich podziału, odmiennego od powszechnie stosowanego przez różne organizacje międzynarodowe . Dla potrzeb podjętych rozważań, trafnym podziałem – przy odwołaniu się do kryteriów ekonomiczno-cywilizacyjnych i geograficznych – jest wyróżnienie czterech grup regionów świata:
pierwszej – wiodącej w rozwoju gospodarczym;
drugiej – przebudowującej swoją gospodarkę;
trzeciej – niestabilnego rozwoju; oraz
czwartej – zacofania gospodarczego .

Podział gospodarek współczesnego świata według kryteriów ekonomiczno-politycznych, geograficznych i cywilizacyjnych
Podział ten nie pokrywa się wprost z podziałem na regiony gospodarki rynkowej i planowej. Zakłada on konieczność uwzględnienia symbiozy rozwojowej państw o zróżnicowanych potencjałach ekonomicznych, akcentując przy tym nie tyle wykreślanie jednoznacznych linii demarkacyjnych pomiędzy nimi – ile wskazywanie obszarów stycznych, które jawią się między innymi jako szansę włączenia w bardziej cywilizowany nurt rozwoju gospodarczego. Uznając za wiodące w rozwoju gospodarczym te regiony świata, które osiągnęły wysoki poziom rozwoju gospodarczego lub w dążeniu do niego charakteryzują się dynamizmem rozwojowym, zaliczyć trzeba do nich geograficznie określając cztery regiony, a mianowicie : Amerykę Północną, Europę Zachodnią, Azję Południowo-Wschodnią oraz Australię. Przy czym jeśli w odniesieniu do pierwszych trzech regionów dostrzega się wyraźnie zinstytucjonalizowane lub realnie istniejące więzy integracyjne, to ostatni ujawnia raczej charakter enklawy rozwojowej.

Dla Polski znaczenie mają przede wszystkim regiony północnoamerykański, zachodnioeuropejski i południowowschodnio-azjatycki, ze względu na skalę kontaktów międzynarodowych oraz możliwości wykorzystania pewnych wzorców rozwojowych. Są to jednak, co trzeba wyraźnie rozróżnić wiodące w rozwoju gospodarczym państwa nie będące – za wyjątkiem Zachodniej Europy, poprzez Niemcy – bezpośrednim sąsiadem Polski. Region północnoamerykański związany jest z tzw. Północnoamerykańską Strefą Wolnego Handlu (NAFTA) – funkcjonującą od stycznia 1994 r., na mocy układu z grudnia 1992 r. – i obejmującą dwa kraje wysoko rozwinięte (USA i Kanadę) oraz jeden kraj rozwijający się (Meksyk), w której powstaniu upatruje się zaczynu rozwoju nowej ery współpracy regionalnej oraz wzrostu gospodarczego, a zwłaszcza rozszerzenia handlu, zwiększenia inwestycji i miejsc pracy oraz poprawy poziomu życia. Region zachodnioeuropejski, utożsamiany jest z Europejskim Obszarem Gospodarczym (EOG), obejmującym terytorium państw Unii Europejskiej (UE) czyli dawnego EWG oraz części państw Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) tj. z wyłączeniem Szwajcarii. Jego funkcjonowanie w praktyce datuje się z początkiem 1994r. chociaż układ o jego utworzeniu podpisano w końcu 1992 roku. Bazuje on na koncepcji (powstałej już z 1984 r.) – ekonomicznego uczestnictwa państw EFTA w jednolitym zintegrowanym rynku EWG na zasadzie strukturalnego partnerstwa. Obejmuje on wolny handel artykułami przemysłowymi i usługami, wolność przepływu osób i kapitału, jednakowe warunki konkurencji, współpracę w zakresie badań naukowych, środowiska i polityki społecznej.

Z kolei region Azji Południowo-Wschodniej obejmuje terytorium Japonii oraz tzw. “azjatyckich tygrysów” czyli dynamicznie rozwijających się gospodarek azjatyckich (Płd. Korea, Tajwan, Hongkong, Tajlandia, Singapur, Malezja, Indonezja i Filipiny). Wiodącym państwem tego regionu jest Japonia, szukająca ratunku przed recesją i konkurencją amerykańsko-europejską w Azji. W związku z tym budzą się w tym regionie koncepcje utworzenia strefy wolnego handlu na wzór EOG i NAFTA. Oczekuje się, iż z początkiem przyszłego wieku do grona “tygrysów” dołączą Chiny. Natomiast Australia, jedno z 26 państw OECD, stanowi region postępu cywilizacyjnego sprawiający wrażenie enklawy rozwojowej. W istocie jednak, obok wewnętrznych czynników rozwojowych sprawczą rolę wysokiego poziomu rozwoju odgrywają zewnętrzne kontakty z tzw. światem anglojęzycznym. Państwo to dalsze szanse swego rozwoju widzi w stworzeniu strefy wolnego handlu z krajami Azji Południowo-Wschodniej i Chinami. Drugą grupę regionów świata, określoną jako regiony przebudowy gospodarczej, tworzą obszary położone w Europie środkowo-Wschodniej i Północnej oraz w Azji Centralnej i Północnej. Na kontynencie europejskim obejmują one przede wszystkim kraje Europy środkowej – w tym kraje Grupy Wyszehradzkiej, kraje nadbałtyckie b. ZSRR, europejską i azjatycką część Wspólnoty Niepodległych państw – przede wszystkim zaś Rosję. Kraje we wskazanych regionach, znajdują się w toku procesów transformacji gospodarek z planowych na rynkowe. Przy czym w większości charakteryzuje je głęboki kryzys, a tylko w odniesieniu do niewielu spośród nich zauważalne są symptomy ożywienia gospodarczego.

Spośród państw Europy środkowej, odwołując się do kryterium integracji regionalnej, wyróżnić trzeba państwa Grupy Wyszehradzkiej (Czechy, Polska, Słowacja i Węgry) które zawarły w końcu 1992 r. środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA). Przewiduje ono utworzenie w perspektywie ośmiu lat strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi. Wyróżnione regiony świata, to jest wiodących w rozwoju gospodarczym państw świata oraz państw przebudowujących swoją gospodarkę, ściśle wiążą się z naszym krajem. Jeśli w pierwszym regionie dostrzegać będzie się przede wszystkim siły postępu cywilizacyjnego i traktować państwa tego regionu jako “dalszych sąsiadów”, to drugi region stanowią państwa które można określić jako “bezpośrednich sąsiadów” naszego kraju. Taki status mają również Niemcy należące do wiodących państw świata. Uznając za pole bezpieczeństwa Polski, przede wszystkim Europę środkowo-Wschodnią, to jest obszar rozciągający się od Bałtyku po Adriatyk i Morze Czarne, a także jako jej “otulinę” Niemcy, Rosję i w pewnym sensie także Skandynawię., celowym podejściem staje się podjęcie ogólnej charakterystyki państw stanowiących najbliższe zewnętrzne otoczenie naszego kraju. Państwami tymi są : Rosja, Litwa, Białoruś, Ukraina, Słowacja, Czechy i Niemcy. Do tej grupy państw zaliczyć trzeba także Węgry – z tytułu związków stowarzyszeniowych i integracyjnych w ramach Grupy Wyszehradzkiej. Ogólnie określając państwa te charakteryzują się ogromnym zróżnicowaniem obszaru, potencjału ludnościowego i gospodarczego. Tak ogromne zróżnicowanie ma swoją głębię historyczną. Można więc bez trudu wyodrębnić specyfikę tych państw. Jest to również obszar oddziaływania dwóch mocarstw: Niemiec (ekonomicznego) i Rosji (militarnego).

Biorąc pod uwagę podstawowe kryteria geograficzne (powierzchnia, ludność) zauważalne jest znaczne zróżnicowanie ważności i rangi poszczególnych krajów sąsiadów Polski. I tak Rosję i Niemcy określić trzeba jako mocarstwa europejskie, a Rosję nawet jako światowe, o przeważających nad innymi krajami regionu potencjałach ludzkich. Spośród pozostałych państw, jedynie Ukraina może pretendować do roli mocarstwa europejskiego. Wracając zaś do dalszego podziału nowego układu sił we współczesnym świecie, wskazać trzeba że na współczesnej gospodarczej mapie świata wyraźnie dają się wyróżnić także regiony państw, które osiągnęły średni poziom rozwoju gospodarczego i nie wykazują tendencji do jego większego zdynamizowania. Przyczyn tego stanu doszukiwać można się w niestabilności politycznej bądź gospodarczej regionu. Określając je jako regiony niestabilnego rozwoju umiejscowić je trzeba na obszarze najlepiej prosperujących państw Ameryki Południowej (Brazylia, Argentyna, Wenezuela, Chile), tzn. środkowego i Bliskiego Wschodu (Irak, Iran, Syria, Izrael, Kuwejt, Arabia Saudyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie i Egipt), oraz Afryki Południowej. Rozległy terytorialnie region świata stanowią obszary krajów zacofanych gospodarczo. Charakteryzują się one przy tym znacznym zróżnicowaniem tego rozwoju. W tym obszarze umiejscowić trzeba przede wszystkim większość krajów afrykańskich oraz nie zaliczonych do wcześniej wyróżnionych regionów państw Ameryki łacińskiej, Azji i Oceanii. Z grona tych państw trzeba wyróżnić Chiny i Indie. Charakteryzuje je daleko idące zróżnicowanie wewnętrznego rozwoju. Mimo wysokiego tempa rozwoju w Chinach i ustabilizowanego w Indiach, oraz znaczących osiągnięć gospodarczych w niektórych sferach, lecz przy ogólnie niskim poziomie stopy życiowej, państwa te traktować należy jako zacofane. Państwa te, a zwłaszcza Chiny uznawane są dzisiaj za te które w krótkim czasie dołączyć mogą do głównego nurtu rozwoju gospodarczego. Zarysowana alokacja poszczególnych regionów świata oraz charakterystyka ich podstawowych czynników rozwojowych wskazuje na istnienie zasadniczych różnic pomiędzy nimi. W pierwszym rzędzie widoczna jest siła regionów wiodących w rozwoju gospodarczym a zwłaszcza EOG, NAFTA oraz Azji Południowo-Wschodniej. Mimo, że rozciągają się na obszarze stanowiącym zaledwie 21,3% ogólnej powierzchni świata, skupiają 23,1% ogółu ludności to wytwarzają prawie 74% globalnego PKB, dysponują zasobami pieniężnymi sięgającymi 4 bilionów USD i opanowały ponad 80% światowej wymiany towarów. Ponad to tworzą one ogromne rynki wewnętrzne zwiększające znacząco obroty wewnątrz nich. Charakteryzuje te regiony obecnie otwarcie na wolny handel, w którym to upatruje się jednego ze sposobów przyspieszenia wzrostu gospodarczego.

Zdecydowanie mniejszą siłą charakteryzują się pozostałe regiony świata. W najgorszej sytuacji znajdują się państwa zacofane. Wyrównany jest zaś jej poziom w odniesieniu do krajów przebudowujących swoje gospodarki oraz w krajach tzw. niestabilnego rozwoju. Wspólną cechą wszystkich trzech regionów jest nieprzewidywalność sytuacji rozwojowych. Zarysowany obraz współczesnego świata wskazuje na pogłębienie się tendencji integracyjnych. Ukształtowane w jej wyniku bloki gospodarcze – mimo odrębności kształtowania i funkcjonowania – wywierają decydujący wpływ na światowy rozwój gospodarki. Dla państw przebudowujących swoje gospodarki, szansa ich dalszego rozwoju jest wejście do tych bloków, bowiem zapewniają one otwarcie na rynki światowe. Dla Polski zaś, obok tego, ważną sprawą jest trafne umiejscowienie w zasadniczym nurcie postępu cywilizacyjnego, co wiąże się ściśle z wyborem odpowiedniej strategii rozwojowej. Końcowe lata XX wieku – według prognoz wielu światowych instytutów gospodarczych i światowych instytucji gospodarczych -mogą okazać się okresem decydującym o rozwoju gospodarczym w perspektywie wielu dziesięcioleci. Perspektywa ta jest realną zarówno dla całych regionów świata, jak i dla poszczególnych państw. Wpływ na takie prognozy ma kilka czynników, przede wszystkim zaś aktualna koniunktura gospodarcza i perspektywy jej kształtowania się, integracja regionalna sprowadzająca się do tworzenia nowych a zarazem silnych bloków gospodarczych (EOG, NAFTA) oraz nowe reguły liberalizacji światowego handlu i ich instytucjonalizacja (SOH).Taki zarys prognozy i jej przesłanki z jednej strony rodzą zagrożenia, z drugiej zaś szanse. Nie podjęcie działań dynamizujących wzrost gospodarczy i zacieśniających więzy współpracy gospodarczej może doprowadzić wiele państw na margines światowych stosunków ekonomicznych. Dla Polski i innych krajów Europy środkowo-Wschodniej oznacza to, iż jeśli do 2000 r. nie staną się członkami EOG, to mimo geograficznej przynależności do niego mogą stracić okazję dołączenia do jednego z zasadniczych nurtów cywilizacji światowej.

Prezentowane przez światowe instytucje gospodarcze i finansowe oraz przez instytuty naukowe, prognozy rozwoju gospodarki światowej formułują zgodne ze sobą przewidywania, iż gospodarka światowa stoi przed szansa na wejście w lata wyraźnego ożywienia gospodarczego. Przewiduje się, że będzie ono większe w grupie państw rozwijających się bo 5,8%, a niższe w krajach rozwiniętych bo rzędu średnio 2,6% . Prognoza ta obarczona jest jednak pewnym ryzykiem nie przyczynienia się do poprawy w sferze zatrudnienia, a więc w praktyce niedostatecznym rozwiązywaniem najważniejszego problemu współczesnego świata, to jest bezrobocia. Oznacza to, iż przy oczekiwanych tendencjach wzrostowych istnieją także zagrożenia, które muszą być usunięte jeśli kraje te maja wejść na drogę długofalowego wzrostu, przy niskiej inflacji oraz wysokim poziomie zatrudnienia i nakładów inwestycyjnych. Dla EOG formułuje się prognozy wskazujące na wystąpienie umiarkowanego ożywienia, z czasem dopiero mogącego zdynamizować się. Będzie ono przy tym zróżnicowane w poszczególnych jego częściach. Przewiduje się, że krajem nadającym rytm ożywienia i wyprowadzającym Europę z recesji stanie się Wielka Brytania, która pociągnie za sobą przede wszystkim mniejsze kraje regionu. Państwem zaś, które będzie miało największe trudności z przezwyciężeniem recesji będą Niemcy. Na rozwoju państw EOG ciążyć będą ujawniające się sprzeczności interesów integrujących się jego obu części, to jest UE i EFTA. Przy istnieniu zgodności co do: sposobów przyspieszenia wzrostu gospodarczego (zwłaszcza poprzez ulgi podatkowe dla średnich przedsiębiorstw, zatrudnienia i uelastycznienia rynku pracy, otwarcia granic dla konkurencji, czy też prywatyzacji – wystąpiły wyraźne różnice w kwestii planów transeuropejskich sieci energetycznych, komunikacyjnych, drogowych i informacyjnych. Rozwiązywanie spornych problemów ciążyć będzie zapewnie na efektywność procesów integracyjnych.

Wyraźnej poprawy koniunktury oczekuje się także w obszarze NAFTA, zwłaszcza za przyczyną nasilenia ekspansji przez gospodarkę USA. Liczy się na zmniejszenie bezrobocia i na niewielkie zmniejszenie inflacji, przy ograniczeniu deficytu budżetowego i obniżeniu deficytu handlowego. Przewiduje się, że najszybszy wzrost w końcu XX wieku osiągnie region południowo-wschodniej Azji, przede wszystkim za sprawą azjatyckich “tygrysów”. Wobec prognozowanego wzrostu w latach końca XX wieku – rzędu 2-3% w Japonii, w krajach DGA szacuje się go na około 6,5% średniorocznie. W rozwoju przodować będzie Korea Płd., Tajlandia i Tajwan. źródłem wzrostu gospodarczego tego regionu pozostawać będzie popyt lokalny oraz rosnący popyt importowy Chin. Oznacza to jednak także możliwość wystąpienia zagrożeń w postaci niepewności rozwoju w Chinach, zwłaszcza w przypadku ograniczenia popytu importowego przez ten kraj. W większości liczących się prognoz światowych instytucji gospodarczych wskazuje się, iż największym wyzwaniem ekonomicznym Zachodu już w najbliższej przyszłości będzie rozwój Azji Wschodniej. W obecnym układzie gospodarczym świata ujawniać zaczęły się bowiem pierwiastki możliwości przesunięcia światowego przewodnictwa sprawowanego przez Europę i Stany Zjednoczone na Daleki Wschód. Oznacza to jednocześnie konieczność odnowy przez kraje wiodące w rozwoju gospodarczym – instytucjonalnych wymagań stawianych przed gospodarką światową. Muszą one, a wraz z nimi światowe instytucje ekonomiczne, dostosować się do potrzeb współczesności. Ta zaś ujawnia liczne pola niedorozwoju gospodarczego, ubóstwa, nędzy i głodu, które wymagają radykalnych rozwiązań. Utrzymywanie się takiej sytuacji grozi wybuchem niepokojów społecznych o wymiarze globalnym. Koncentrując zaś uwagę na perspektywach rozwoju gospodarczego bezpośrednich sąsiadów Polski zauważyć trzeba ich daleko idącą rozbieżność. Z jednej strony mieć będziemy bowiem do czynienia na zachodzie z gospodarczym mocarstwem światowym tj. z Niemcami, z drugiej strony zaś na wschodzie z grupą państw byłego ZSRR (Rosja, Litwa, Białoruś i Ukraina) stojących ciągle przed pokonaniem recesji oraz na południu z grupą państw w których ujawniły się już pozytywne tendencje rozwojowe i które – podobnie jak Polska – liczą na wejście w strukturę Unii Europejskiej (Czechy, Słowacja i Węgry).

Oczekuje się że wschodni sąsiedzi naszego kraju uporają się z depresją w perspektywie dziesięciu – piętnastu lat, to jest w drugiej połowie pierwszej dekady przyszłego wieku. Przywrócenie wzrostu gospodarczego w tych krajach przesuwane jest na lata późniejsze przede wszystkim ze względu na niekorzystne uwarunkowania polityczne i społeczne oraz powolną liberalizację gospodarki. W ciągu najbliższych lat należy liczyć się z dalszym pogłębianiem depresji gospodarczej. Jej dno przewiduje się osiągnąć w połowie lat dziewięćdziesiątych, a poziom sprzed załamania dopiero w końcu pierwszej dekady XXI wieku. Państwem mającym warunki do najszybszego pokonania trudności rozwojowych wydaje się być Rosja znajdująca się obecnie w najtrudniejszej fazie transformacji. Zależeć to będzie jednak w znacznej części od skali pomocy gospodarczej ze strony Zachodu. Kolejnym państwem którego podstawy gospodarcze – mimo pogrążenia w głębokim kryzysie gospodarczym i politycznym o trudnych do przewidzenia skutkach dla bezpieczeństwa europejskiego i światowego – pozwalają oczekiwać zdynamizowania rozwoju gospodarczego jest Ukraina. Państwo to ma szansę już w najbliższej przyszłości pretendować do roli mocarstwa europejskiego i podejmować próby przejęcia inicjatywy gospodarczej na obszarze pomiędzy Rosją a Niemcami. Najtrudniejszą sytuację w najbliższej przyszłości spośród tej grupy krajów mieć będzie Białoruś – która wespół z Ukrainą według prognoz organizacji międzynarodowych należeć będzie w końcowych latach XX wieku do krajów o największym spadku rozwoju gospodarczego – i Litwa, które to pozostają w dużym uzależnieniu gospodarczym od Rosji. Inna sytuacja charakteryzować będzie natomiast południowych sąsiadów Polski, to jest Słowację, Czechy i Węgry. Kraje te należące podobnie jak Polska do tzw. Grupy Wyszehradzkiej zdają się mieć dno depresji gospodarczej poza sobą i weszły w fazę przekształceń z ustalonymi mechanizmami gospodarczymi. W sumie Grupa Wyszehradzka spośród krajów Europy Srodkowo-Wschodniej po najłagodniejszym przebiegu depresji gospodarczej, bowiem dno osiągnięto w 1992r przy 19% spadku PKB, najwcześniej bo prawdopodobnie już we 1997r. wydostanie się z depresji. Oczekuje się, że tym zamiarom sprzyjać będzie postępujące urzeczywistnianie idei środkowoeuropejskiej strefy wolnego handlu (CEFTA) artykułami przemysłowymi i zliberalizowanie obrotów towarami rolnymi. Po stronie oczekiwanych pozytywów wskazać trzeba jeszcze na zapowiedzi ekspansji sektora usług, wzrostu eksportu szybciej niż importu oraz ujawnienia się tendencji do inwestowania w maszyny i technologie. Zdecydowanie większą będzie jednak lista utrzymywania się w przyszłości negatywów rozwojowych, takich jak inflacja (na poziomie dwucyfrowym), bezrobocie, deficyt bilansu płatniczego, niedostateczny do potrzeb poziom akumulacji.

Współczesną gospodarkę światową charakteryzują procesy nieustannych zmian których cechą jest duża zmienność podmiotów gospodarczych, zmian relacji między nimi oraz powiązań łączących je. Ujawniają one szereg tendencji, spośród których za główne należy uznać internacjonalizację (czyli umiędzynarodowienie) życia gospodarczego oraz globalne współzależności rozwojowe. Ich istotą jest wysuwanie na plan pierwszy problemów globalnych współczesnego świata, rozumianych jako zagadnienia i zadania jakie ma do rozwiązania światowa społeczność. Pojawienie się tych problemów należy wiązać z procesami rozwoju gospodarczego i ogólnego postępu cywilizacyjnego – a w tym przede wszystkim postępu naukowo-technicznego, wzrostu liczby ludności, rozszerzenia międzynarodowych stosunków ekonomicznych ich konsekwencji (zarówno pozytywnych jak i negatywnych). Najczęściej jako problemy globalne wskazuje się: sytuację demograficzną, stan zasobów naturalnych, zagrożenia środowiska przyrodniczego, sytuację żywnościową świata, kwestie światowego zadłużenia, tempo i kierunki rozwoju postępu naukowo-technicznego oraz drogi dalszego rozwoju gospodarczego.

Sytuacja demograficzna świata
Wielkim wyzwaniem przed jakim stoi ludzkość jest rozwiązywanie konsekwencji sytuacji demograficznej współczesnego świata. Liczba ludność świata gwałtownie rośnie – tylko w drugiej połowie XX wieku podwoiła się ona. Obecnie – to jest w 1996r. – wynosi ona około 5,4 mld osób. Przewiduje się, że do 2015 roku wzrośnie o około 2,4 mld osób – to jest do około 7,8 mln osób. Prognozy zaś na 2030 rok mówią nawet o liczbie 10,7 mld ludności. Dla każdego z regionów świata wzrost ten będzie miał jednak inny wymiar i inne znaczenie. Największa część tego przyrostu (bo w około 95%) będzie miała miejsce w krajach rozwijających się, co pogłębi wiele kwestii rozwojowych w tych krajach, a zwłaszcza w obszarze: edukacji, budownictwa mieszkaniowego, zaopatrzenia w żywność i wodę oraz zatrudnienia. W krajach rozwiniętych kwestią ważną w związku z kształtowaniem się sytuacji demograficznej będzie jednak, nie wielkość przyrostu ludności lecz zjawiska starzenia się ludności. Szacuje się jednak, że w większości rozwiniętych krajów świata “nadmiar” ludzi w wieku produkcyjnym nie wystąpi przed rokiem 2015. W związku z sytuacją demograficzną świata, która również w znaczący sposób oddziaływuje na poziom dobrobytu ludności należy oczekiwać nasilania się zjawisk migracyjnych.

Stan zasobów naturalnych
Coraz częściej jako przeszkodę rozwoju gospodarki światowej dostrzega się malejące zasoby naturalne. Dążąc do ograniczenia fizycznego wpływu tego czynnika podejmowane są działania polegające na wykorzystywaniu tych sił sprawczych (postęp naukowo-techniczny, wzrost realnych cen surowców) które przyczyniają się do ciągłej obniżki materiałochłonności, przechodzenia od surowców mineralnych do surowców występujących we względnej obfitości oraz odkrywania i pozyskiwania nowych zasobów. Przewiduje się, że w perspektywie kilku najbliższych dziesięcioleci (do 2015r.) skumulowane zużycie zasobów nie powinno godzić w możliwości rozwoju gospodarczego. Ocenia się, że istnieją jeszcze możliwości odtwarzania zasobów odnawialnych na drodze ich reprodukcji – a dotyczy to gospodarki leśnej i rybnej. Natomiast oceny co do wystarczalności zasobów mineralnych są bardzo zróżnicowane. Oceny pesymistyczne wskazują na pogłębiającą się ich szczupłość, za przyczyną wzrostu liczby ludności oraz rozwoju gospodarczego. Dominującymi są jednak oceny optymistyczne wskazujące na możliwości rozszerzenia substycyjności zasobów oraz nowych technologii, oszczędzających znane i wykorzystywane obecnie surowce i tworzące nowe rodzaje materiałów.

Zagrożenia środowiska przyrodniczego
Największa bolączką współczesnej gospodarki światowej stało się godzenie rozwoju gospodarczego z rozwiązywaniem problemów ekologicznych. Postęp cywilizacyjny wymusił bowiem łączne traktowanie ekonomii i ekologii. Rosnące wraz z rozwojem gospodarczym wykorzystanie środowiska naturalnego doprowadziło bowiem do napięć nie tylko wskutek pogłębiającej się ograniczoności zasobów naturalnych, ale również wskutek ich niszczenia i zanieczyszczania. Wobec takiej sytuacji wyzwaniem przyszłości staje się taka orientacja na rozwiązywanie kwestii ekonomicznego i technicznego rozwoju gospodarki światowej bez niszczenia jej ekologicznej bazy. Oznacza to jednak konieczność poniesienia określonych kosztów. Najbardziej syntetycznym ich wyrazem jest ograniczenie tempa wzrostu gospodarczego. Rozwiązanie problemu ekologicznego jest jednak nie tylko problemem ekonomicznym, ale również politycznym i instytucjonalnym. W wielu krajach – zwłaszcza rozwijających się – nad troskę o środowisko przedkładane jest i będzie dążenie do poprawy wszelkimi sposobami poprawy poziomu życia. Wobec daleko idącego zróżnicowania interesów społeczności światowej oraz wysokiego poziomu niepewności co do rzeczywistych skutków globalnych zagrożeń ekologicznych, nieodzownym stanie się skoordynowane rozwiązywanie tego problemu. Próby takich rozwiązań podejmowane są od kilkudziesięciu lat w skali globalnej. Zorientowane są one przede wszystkim na ograniczenie skutków degradacji ekologicznej środowiska naturalnego. ?ączy się je ze zmianami w strukturach prawno-organizacyjnych społeczeństw.

Sytuacja żywnościowa świata
Problemem nękającym świat jest kwestia niedopasowania regionalnego produkcji do jej konsumpcji. Wpływa na to cały szereg czynników – od klimatycznych, przez demograficzne po ekonomiczne. Konsekwencją tego jest fakt, iż znaczna część ludności świata głoduje. Ponieważ rozwiązanie tego problemu już dzisiaj nastręcza wiele trudności, tym bardziej trudne staje się ono do rozwiązania w przyszłości. Jeśli bowiem uwzględnić prognozy demograficzne światowa produkcja żywności powinna w ciągu najbliższych 25 lat wzrosnąć o 75-100%, jeśli ma jej starczyć dla całej ludności świata. Sprostanie temu problemowi nawet jeśli z techniczno-agronomicznego punktu widzenia jest możliwe to ograniczane będzie przez czynniki o charakterze ekonomicznym (dystrybucyjnym), infrastrukturalnym a także i politycznym. Nie sprostanie tym wyzwaniom oznacza, iż w nie tak odległej przyszłości głód w skali świata może stać się faktem nieuniknionym.

Światowe zadłużenie
Do najważniejszych globalnych problemów współczesnego świata należy problem światowego zadłużenia. Z niebywałą siłą zaczął on narastać z początkiem lat osiemdziesiątych. Składa się na niego między innymi olbrzymi wzrost zadłużenia krajów rozwijających się i państw Europy środkowej i Wschodniej, wzrost kosztów obsługi długu, załamanie dopływu kapitału do tych krajów i związany z tym transfer zasobów do krajów wierzycielskich oraz poważne ekonomiczne i społeczne następstwa tych zjawisk. Przyczyn wystąpienia kryzysu zadłużeniowego należy upatrywać w długookresowych tendencjach rozwoju gospodarki światowej. Znaczący wpływ miały zwłaszcza dysproporcje jej rozwoju, na co wpływ miały takie czynniki jak: wzrost cen ropy naftowej w latach siedemdziesiątych, zmiany terms of trade krajów dłużniczych, wahania stopy procentowej oraz osłabienie dynamiki gospodarczej krajów uprzemysłowionych. Konsekwencją trwającego od kilkunastu lat kryzysu zadłużeniowego są liczne zagrożenia. Do najważniejszych zaliczyć należy: wzrastające obciążenie krajów dłużniczych obsługą długu; skutki społeczne w krajach dłużniczych oraz osłabianie dynamiki wzrostu zadłużonych gospodarek narodowych, a także i gospodarki światowej. W tej sytuacji rozwiązanie kryzysu zadłużeniowego wiąże się z koniecznością wypracowania światowego systemu jego łagodzenia lub pokonania. Ich ideą musi stać się rozłożenie kosztów wychodzenia z kryzysu między wierzycieli i dłużników.

Postęp naukowo-techniczny
W największym stopniu rozwój światowej gospodarki zależeć będzie od postępu naukowo-technicznego. Dla współczesnego świata rozwój ekonomiczny wiąże się z postępem naukowo-technicznym. Dowodzi tego sytuacja świata zachodniego, którego dobrobyt został zbudowany w oparciu o rewolucję przemysłową, u podstaw której legł postęp naukowy, techniczni i technologiczny oraz organizacyjny. Poprzez szeroko rozumiany postęp następuje bowiem ekonomiczne umiędzynarodowienie gospodarki i objęcie coraz szerszych obszarów globu mechanizmami komperatywnymi i wielkości wytwarzania. W ślad za tym liczyć należy się z rozszerzeniem i zwiększeniem konkurencyjności oraz poszukiwaniem jeszcze bardziej innowacyjnych strategii rozwojowych. Współcześnie postęp naukowo-techniczny wpływa na rozwój gospodarczy poprzez coraz nowsze swoje formy. Wskazać trzeba wśród nich przede wszystkim: technologie informacyjne, inżynieria materiałowa, elastyczna wytwórczość (kombinacja produkcji” just – in – time”) oraz biotechnologie. Zdaniem wielu ekspertów, te technologie doprowadziły gospodarkę światowa do początku kolejnej rewolucji cywilizacyjnej. Oczekuje się, że procesy dyfuzji postępu techniczno-naukowego nie zostaną spowolnione w najbliższych dziesięcioleciach.
Konsekwencją rosnącego wpływu postępu naukowo-technicznego staje się z jednej strony poszerzanie globalnej konkurencji, z drugiej zaś, jako odpowiedź na nią poszukiwanie skutecznych forom jej przeciwstawienia się poprzez wzrost interwencjonizmu i protekcjonizmu. Oznacza to również ważne konsekwencje dla polityki gospodarczej wielu państw. Z jednej strony bowiem spada przede wszystkim skuteczność tradycyjnej polityki monetarnej i budżetowej, z drugiej strony jednocześnie następuje rozszerzanie wpływu decyzji międzynarodowych na decyzje narodowe.

Koncepcje i drogi dalszego rozwoju światowej gospodarki
Współczesna światowa gospodarka, by mogła zostać ujęta w konkretne długookresowe koncepcje rozwojowe musi uwzględniać czynniki determinujące jej procesy rozwojowe. Odwołując się do analiz głównych problemów globalnych współczesnego świata oraz koncepcji i propozycji formułowanych przez główne szkoły współczesnej myśli ekonomicznej, wskazać można trzy podstawowe wizje przyszłościowego rozwoju świata.

Pierwsza wizja – to perspektywa równowagi wywodząca swoje założenia na teoriach neoklasycznych, dających priorytet sprawności mechanizmom cenowym, równoważących popyt i podaż na różnych rynkach. Zakłada się, że podmioty gospodarcze będą postępować racjonalnie w oparciu o posiadane informacje i własne oczekiwania co do przyszłości. Rozwój gospodarczy będzie ściśle powiązany z dostępnością do czynników produkcji – zasobów naturalnych, siły roboczej i kapitału oraz stanu technologii. Kluczowym czynnikiem wzrostu powinien być poziom oszczędności. Rola zaś rządu – jak super podmiotu gospodarczego winna być ograniczona do dostarczania odpowiednich dóbr i usług publicznych (związanych z obronnością, porządkiem społecznym, wymiarem sprawiedliwości, rozbudową infrastruktury itp.) oraz korekty cen w wypadku występowania negatywnych lub pozytywnych efektów zewnętrznych. Oczekuje się, że sprzyjać temu podejściu winien dalsza liberalizacja i rozwój międzynarodowego handlu i utrzymywanie płynnego kursu walut.

Drugą wizję, określić można jako perspektywa koordynacji, której podstawą założeń jest keynesizm zakładający, że zachowania na poziomie mikro mogą prowadzić do istotnej nierównowagi na poziomie makro. Istotą tego podejścia jest przekonanie, że podmioty na poziomie mikro dysponują niedoskonałą informacją, co powoduje dużą niepewność do ich dalszej przyszłości. Przewiduje się, że może to prowadzić do zmienności oczekiwań i zachowań, a w konsekwencji także do zakłóceń i krótkowzroczności w działaniach podstawowych podmiotów gospodarczych. Rolą państwa – w oparciu o realizację polityki antycyklicznej oraz współpracę z biznesem i światem pracy – winno być zaś redukowanie niepewności rozwojowych oraz sprzyjanie dostosowaniu się do nowych okoliczności i przewidywań rozwojowych. Dążenie do stabilizacji winno być także powodem do różnorodnych regulacji rządowych na rzecz wzrostu gospodarczego. Oczekuję się, że niepewność w tym względzie powinny redukować stałe kursy walutowe. Rozwojowi winna zaś sprzyjać korzystna dla wszystkich jej uczestników międzynarodowa współpraca gospodarcza, chociaż w uzasadnionych wypadkach dopuszcza się stosowanie restrykcji handlowych wobec określonych krajów.

Kolejną trzecią wizją jest perspektywa wolnego rynku, odwołująca się szerokiego nurtu szkół liberalnych. Jej założenia bazują na przekonaniu, że w niepewnym świecie, z niekompletną informacją, dominującą wpływ na rozwój gospodarczy mają rywalizujący ze sobą przedsiębiorcy o dalece zróżnicowanych poglądach na teraźniejszość i przyszłość. Wynika to z faktu, iż wola zwycięstwa i obawa przed przegraną nadają gospodarce rynkowej dynamiki rozwojowej. Oznacza o również, że człowiek musi być postrzegany jako istota energiczna, twórcza, obdarzona intuicją, pod jednym wszakże warunkiem – ze zapewni mu się możliwość zebrania owoców jego wysiłku. Kwestie te jednocześnie wiążą się z potrzebą rozwijania systemu praw własności, autonomii sfery ekonomicznej, niskich podatków i ograniczonego systemu bezpieczeństwa socjalnego. Na poziomie państwa dostrzega się przejawy nieufności do rządu, jako konsekwencji braku dostatecznie wiarygodnych informacji o funkcjonowaniu gospodarki. Formułuje się obawy, że jego działania nie będąc korygowane przez rynek w wypadku podejmowania przez niego złych decyzji, mogą uczynić przyszłość jeszcze bardziej nieprzewidzialną i paraliżującą dynamikę procesów gospodarczych. Nie zgłasza się natomiast żadnych sprzeciwów wobec handlu międzynarodowego i kursów walutowych.

Wskazane problemy charakteryzują się one globalnym zasięgiem, co oznacza, że dotyczą one większości państw bez względu na osiągnięty poziom rozwoju gospodarczego i panujący w nich system. Istotne dla nich jest również to, że są one wyjątkowo złożonymi i zależnymi od działania wielu czynników i wzajemnych powiązań. Rozwiązanie ich zaś jest możliwe dopiero wówczas, gdy zostaną wypracowane i zastosowane odpowiednie – złożone i dotyczące wielu sfer – przedsięwzięcia obejmujące swym zasięgiem cały świat. nie podjęcie lub zwłoka w rozwiązaniu tych problemów grozi poważnymi konsekwencjami dla ludzkości.

Gospodarka światowa to superorganizm gospodarczy, będący wynikiem umiędzynarodowienia życia gospodarczego. Tkwi i funkcjonuje ona w środowisku, z którego czerpie zasoby potrzebne do jej działania i do którego usuwa pozostałości z tej działalności. Gospodarkę światową postrzegać można również jako globalny system elementów uczestniczących w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych (gospodarczych). Tworzy ją zbiór uczestników (podmiotów gospodarczych) oddziaływujących na siebie za pomocą powiązań rzeczowych i regulacyjnych, z rozmaita siłą i w różnych kierunkach, w oparciu o pewien zbiór zasad określających zachowania uczestników we wzajemnych stosunkach. Odzwierciedla ona panujący ład ekonomiczny w kraju.

Podmioty gospodarki światowej
Przez podmiot gospodarki światowej należy rozumieć taki element gospodarki światowej który ma zdolność kształtowania i określania warunków międzynarodowej współpracy gospodarczej. W takim rozumieniu za podmioty gospodarki światowej uznać trzeba: gospodarstwo krajowe; ugrupowania regionalne; korporacje międzynarodowe i międzynarodowe organizacje gospodarcze. Ich wspólną cechą jest oddziaływanie na globalne życie gospodarcze i współdecydowanie o kształcie międzynarodowych stosunków gospodarczych.

Gospodarstwa krajowe (narodowe)
Gospodarstwo krajowe jest podstawowym elementem gospodarki światowej. Jest ono odrębnym organizmem gospodarczym w którym suwerennie ustanowiono sposób organizacji życia gospodarczego. Charakteryzuje je wyodrębniony granicami obszar, na którym działają podstawowe podmioty gospodarcze (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa) oraz rząd jako centralny ośrodek regulacyjny. Jej funkcjonowanie jest wypadkową wewnętrznych zasad racjonalności gospodarowania oraz wymaganiami rynku światowego.
Współcześnie w skali światowej rzeczywistości gospodarczej mamy do czynienia ze zbiorowością ponad 250 gospodarek krajowych zróżnicowanych pod względem terytorium, zasobów bogactw naturalnych, zasobów ludnościowych, narodowościowym, poziomu rozwoju gospodarczego.

Ugrupowania regionalne
Ugrupowaniami regionalnymi są zespolone układy gospodarstw krajowych połączonych intensywnymi przepływami realnymi i informacyjno-regulacyjnymi, powstałych w wyniku procesów integracyjnych lub w wyniku zwykłej współpracy gospodarczej. Ugrupowania regionalne wyodrębniają się z otoczenia wskutek ściślejszych więzi gospodarczych (handlowych, kapitałowych, usługowych, technologicznych itp.) z gospodarczym otoczeniem zewnętrznym. Spośród organizacji regionalnych na czoło wysuwa się Unia Europejska. Liczy ona obecnie 17 państw (Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Niemcy, Norwegia, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy). Obejmuje ona obszar 3669,7 tys. km2 na którym żyje około 373 mln osób. Funkcjonuje ona na tzw. Europejskim Obszarze Gospodarczym. Na kontynencie europejskim funkcjonują jeszcze Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu – EFTA oraz środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu – CEFTA. EFTA jest obecnie organizacją skupiającą 4 państwa, to jest Islandię, Lichtenstein, Norwegia i Szwajcarię. Dwa z tych państw należą także do Unii Europejskiej. Traci ona obecnie na znaczeniu, ze względu na rozwój Unii Europejskiej. Z kolei CEFTA jest ugrupowaniem rozwojowym. Obejmuje ona obszar 533,6 tys. km2 na którym żyje około 65 mln osób. Liczy ona 4 państwa: Czechy, Polskę, Słowację i Węgry. Na kontynencie amerykańskim największą organizacją gospodarczą jest NAFTA – Północnoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, którego członkami są Stany Zjednoczone, Kanada i Meksyk. Funkcjonuje ona na terytorium 21738,2 tys. km2 liczącym 368 mln osób.

Na obszarze Ameryki Południowej funkcjonuje natomiast MERCOSUR skupiający cztery państwa, tj. Argentynę, Brazylię, Paragwaj i Urugwaj – liczące łącznie 195 mln osób oraz Pakt Andyjski skupiający pięć państw (Boliwię, Ekwador, Kolumbię, Peru i Wenezuelę) – liczących łącznie 94 mln osób.
Obecnie podejmowane są próby gospodarczego zjednoczenia całego kontynentu amerykańskiego, poprzez powołanie do życia Obszaru Wolnego Handlu Obu Ameryk (FTAA). Największym ugrupowaniem gospodarczym jest APEC – Forum Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku. Krajami członkowskimi jest 18 państw (Australia, Brunei, Chile, Chiny, Filipiny, Hongkong, Indonezja, Japonia, Kanada, Korea Południowa, Malezja, Meksyk, Nowa Zelandia, Papua Nowa Gwinea, Singapur, Stany Zjednoczone, Tajlandia i Tajwan), liczące łącznie 2100 mln ludności. Na kontynencie afrykańskim funkcjonują dwie liczące się organizacje gospodarcze. Pierwszą jest ECOWAS – Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej licząca 16 państw (Benin, Burkina Faso, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea Bissau, Liberia, Mali, Mauretania, Niger, Nigeria, Senegal, Siera Leone, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej, Wyspy Zielonego Przylądka) zamieszkiwanych przez 191 mln osób. Drugą zaś SADC – Wspólnota Rozwoju Południowej Afryki licząca 11 państw i łącznie 126 mln ludności. Na Bliskim Wschodzie istnieje GCC – Rada Współpracy Zatoki Perskiej której członkami jest siedem państw liczących łącznie 23 mln osób.

Korporacje międzynarodowe
Korporacje międzynarodowe to podmioty gospodarki światowej, którymi są przedsiębiorstwa posiadające filie zagraniczne. Prowadzą one zwykle działalność w kilku, kilkunastu a nawet kilkudziesięciu krajach. Status korporacji posiada obecnie większość dużych przedsiębiorstw światowych. Ich ilość i znaczenie we współczesnym świecie stale rośnie. Przyczynia się do tego fakt przenoszenia postępu techniczno-organizacyjnego i technologicznego w skali międzynarodowej.
Korporacje międzynarodowe mimo, że ich przedsiębiorstwa macierzyste są formalnie elementami gospodarstw krajowych, wyodrębniane są jako oddzielny podmiot gospodarki światowej z względu na: dysponowanie wielkim potencjałem ekonomicznym (mierzonym wartością majątku przedsiębiorstwa i obrotami przedsiębiorstwa względna niezależność finansowa, technologiczna i organizacyjna. Dysponowanie własnymi zasobami finansowymi, własnym zapleczem naukowo-badawczym, zintegrowaną strukturą organizacyjną oraz względną niezależnością od innych podmiotów gospodarczych (w tym instytucji finansowych) poddają się one tylko częściowo regulacji ze strony władz gospodarczych danego kraju. Koniecznością prowadzenia własnej polityki, której cele mogą być często odrębne i niekonieczne zbieżne od celów polityki kraju macierzystego czy krajów – siedzib filii.

Międzynarodowe organizacje gospodarcze
Międzynarodowe organizacje gospodarcze to podmioty gospodarcze będące tworami reprezentującymi uprawnienia i zasoby wniesione przez kraje członkowskie. Tworzą one nową jakość międzynarodowej rzeczywistości gospodarczej, ogniskując w sobie oddziaływanie interesów państw członkowskich. Międzynarodowe organizacje gospodarcze pełnią we współczesnym świecie szereg funkcji, spośród których najistotniejszymi są: funkcja regulacyjna, której istotą jest tworzenie norm prawa międzynarodowego oraz zasad współdziałania różnych uczestników międzynarodowych stosunków gospodarczych; funkcja alokacji zasobów w skali międzynarodowej, której istotą jest przede wszystkim przemieszczanie zasobów finansowych i rzeczowych do miejsc (krajów, gałęzi, sektorów) które zostały uznane przez te organizacje za właściwe i pożądane; funkcja kontrolna, której istotą jest badanie przez nie zgodności zachowań uczestników międzynarodowych stosunków ekonomicznych zgodnie z obowiązującym prawem i zwyczajami międzynarodowymi;
funkcja opiniotwórcza, której istota sprowadza się do formułowania przez nie – na bazie posiadanego autorytetu) opinii i stanowisk mających znaczenie dla innych podmiotów światowej gospodarki. Międzynarodowe organizacje gospodarcze są podmiotami gospodarczymi funkcjonującymi na różnych szczeblach gospodarki światowej. W praktyce mamy do czynienia z organizacjami uniwersalnymi (globalnymi) oraz organizacjami regionalnymi.