Wobec zmian obrazu świata ukształtowanego po II wojnie światowej i obowiązującego do końca lat osiemdziesiątych, a wyrażającego się zanikiem podziału na Wschód – Zachód (socjalizm – kapitalizm) oraz modyfikacją podziału na Północ – Południe (bogaci – biedni), z początkiem lat dziewięćdziesiątych rodzić zaczął się nowy, wielobiegunowy układ świata o wyraźnie zróżnicowanych potencjałach. Wobec kształtowania się nowego układu sił we współczesnym świecie, koniecznym staje się dokonanie innego ich podziału, odmiennego od powszechnie stosowanego przez różne organizacje międzynarodowe . Dla potrzeb podjętych rozważań, trafnym podziałem – przy odwołaniu się do kryteriów ekonomiczno-cywilizacyjnych i geograficznych – jest wyróżnienie czterech grup regionów świata:
pierwszej – wiodącej w rozwoju gospodarczym;
drugiej – przebudowującej swoją gospodarkę;
trzeciej – niestabilnego rozwoju; oraz
czwartej – zacofania gospodarczego .

Podział gospodarek współczesnego świata według kryteriów ekonomiczno-politycznych, geograficznych i cywilizacyjnych
Podział ten nie pokrywa się wprost z podziałem na regiony gospodarki rynkowej i planowej. Zakłada on konieczność uwzględnienia symbiozy rozwojowej państw o zróżnicowanych potencjałach ekonomicznych, akcentując przy tym nie tyle wykreślanie jednoznacznych linii demarkacyjnych pomiędzy nimi – ile wskazywanie obszarów stycznych, które jawią się między innymi jako szansę włączenia w bardziej cywilizowany nurt rozwoju gospodarczego. Uznając za wiodące w rozwoju gospodarczym te regiony świata, które osiągnęły wysoki poziom rozwoju gospodarczego lub w dążeniu do niego charakteryzują się dynamizmem rozwojowym, zaliczyć trzeba do nich geograficznie określając cztery regiony, a mianowicie : Amerykę Północną, Europę Zachodnią, Azję Południowo-Wschodnią oraz Australię. Przy czym jeśli w odniesieniu do pierwszych trzech regionów dostrzega się wyraźnie zinstytucjonalizowane lub realnie istniejące więzy integracyjne, to ostatni ujawnia raczej charakter enklawy rozwojowej.

Dla Polski znaczenie mają przede wszystkim regiony północnoamerykański, zachodnioeuropejski i południowowschodnio-azjatycki, ze względu na skalę kontaktów międzynarodowych oraz możliwości wykorzystania pewnych wzorców rozwojowych. Są to jednak, co trzeba wyraźnie rozróżnić wiodące w rozwoju gospodarczym państwa nie będące – za wyjątkiem Zachodniej Europy, poprzez Niemcy – bezpośrednim sąsiadem Polski. Region północnoamerykański związany jest z tzw. Północnoamerykańską Strefą Wolnego Handlu (NAFTA) – funkcjonującą od stycznia 1994 r., na mocy układu z grudnia 1992 r. – i obejmującą dwa kraje wysoko rozwinięte (USA i Kanadę) oraz jeden kraj rozwijający się (Meksyk), w której powstaniu upatruje się zaczynu rozwoju nowej ery współpracy regionalnej oraz wzrostu gospodarczego, a zwłaszcza rozszerzenia handlu, zwiększenia inwestycji i miejsc pracy oraz poprawy poziomu życia. Region zachodnioeuropejski, utożsamiany jest z Europejskim Obszarem Gospodarczym (EOG), obejmującym terytorium państw Unii Europejskiej (UE) czyli dawnego EWG oraz części państw Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) tj. z wyłączeniem Szwajcarii. Jego funkcjonowanie w praktyce datuje się z początkiem 1994r. chociaż układ o jego utworzeniu podpisano w końcu 1992 roku. Bazuje on na koncepcji (powstałej już z 1984 r.) – ekonomicznego uczestnictwa państw EFTA w jednolitym zintegrowanym rynku EWG na zasadzie strukturalnego partnerstwa. Obejmuje on wolny handel artykułami przemysłowymi i usługami, wolność przepływu osób i kapitału, jednakowe warunki konkurencji, współpracę w zakresie badań naukowych, środowiska i polityki społecznej.

Z kolei region Azji Południowo-Wschodniej obejmuje terytorium Japonii oraz tzw. “azjatyckich tygrysów” czyli dynamicznie rozwijających się gospodarek azjatyckich (Płd. Korea, Tajwan, Hongkong, Tajlandia, Singapur, Malezja, Indonezja i Filipiny). Wiodącym państwem tego regionu jest Japonia, szukająca ratunku przed recesją i konkurencją amerykańsko-europejską w Azji. W związku z tym budzą się w tym regionie koncepcje utworzenia strefy wolnego handlu na wzór EOG i NAFTA. Oczekuje się, iż z początkiem przyszłego wieku do grona “tygrysów” dołączą Chiny. Natomiast Australia, jedno z 26 państw OECD, stanowi region postępu cywilizacyjnego sprawiający wrażenie enklawy rozwojowej. W istocie jednak, obok wewnętrznych czynników rozwojowych sprawczą rolę wysokiego poziomu rozwoju odgrywają zewnętrzne kontakty z tzw. światem anglojęzycznym. Państwo to dalsze szanse swego rozwoju widzi w stworzeniu strefy wolnego handlu z krajami Azji Południowo-Wschodniej i Chinami. Drugą grupę regionów świata, określoną jako regiony przebudowy gospodarczej, tworzą obszary położone w Europie środkowo-Wschodniej i Północnej oraz w Azji Centralnej i Północnej. Na kontynencie europejskim obejmują one przede wszystkim kraje Europy środkowej – w tym kraje Grupy Wyszehradzkiej, kraje nadbałtyckie b. ZSRR, europejską i azjatycką część Wspólnoty Niepodległych państw – przede wszystkim zaś Rosję. Kraje we wskazanych regionach, znajdują się w toku procesów transformacji gospodarek z planowych na rynkowe. Przy czym w większości charakteryzuje je głęboki kryzys, a tylko w odniesieniu do niewielu spośród nich zauważalne są symptomy ożywienia gospodarczego.

Spośród państw Europy środkowej, odwołując się do kryterium integracji regionalnej, wyróżnić trzeba państwa Grupy Wyszehradzkiej (Czechy, Polska, Słowacja i Węgry) które zawarły w końcu 1992 r. środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA). Przewiduje ono utworzenie w perspektywie ośmiu lat strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi. Wyróżnione regiony świata, to jest wiodących w rozwoju gospodarczym państw świata oraz państw przebudowujących swoją gospodarkę, ściśle wiążą się z naszym krajem. Jeśli w pierwszym regionie dostrzegać będzie się przede wszystkim siły postępu cywilizacyjnego i traktować państwa tego regionu jako “dalszych sąsiadów”, to drugi region stanowią państwa które można określić jako “bezpośrednich sąsiadów” naszego kraju. Taki status mają również Niemcy należące do wiodących państw świata. Uznając za pole bezpieczeństwa Polski, przede wszystkim Europę środkowo-Wschodnią, to jest obszar rozciągający się od Bałtyku po Adriatyk i Morze Czarne, a także jako jej “otulinę” Niemcy, Rosję i w pewnym sensie także Skandynawię., celowym podejściem staje się podjęcie ogólnej charakterystyki państw stanowiących najbliższe zewnętrzne otoczenie naszego kraju. Państwami tymi są : Rosja, Litwa, Białoruś, Ukraina, Słowacja, Czechy i Niemcy. Do tej grupy państw zaliczyć trzeba także Węgry – z tytułu związków stowarzyszeniowych i integracyjnych w ramach Grupy Wyszehradzkiej. Ogólnie określając państwa te charakteryzują się ogromnym zróżnicowaniem obszaru, potencjału ludnościowego i gospodarczego. Tak ogromne zróżnicowanie ma swoją głębię historyczną. Można więc bez trudu wyodrębnić specyfikę tych państw. Jest to również obszar oddziaływania dwóch mocarstw: Niemiec (ekonomicznego) i Rosji (militarnego).

Biorąc pod uwagę podstawowe kryteria geograficzne (powierzchnia, ludność) zauważalne jest znaczne zróżnicowanie ważności i rangi poszczególnych krajów sąsiadów Polski. I tak Rosję i Niemcy określić trzeba jako mocarstwa europejskie, a Rosję nawet jako światowe, o przeważających nad innymi krajami regionu potencjałach ludzkich. Spośród pozostałych państw, jedynie Ukraina może pretendować do roli mocarstwa europejskiego. Wracając zaś do dalszego podziału nowego układu sił we współczesnym świecie, wskazać trzeba że na współczesnej gospodarczej mapie świata wyraźnie dają się wyróżnić także regiony państw, które osiągnęły średni poziom rozwoju gospodarczego i nie wykazują tendencji do jego większego zdynamizowania. Przyczyn tego stanu doszukiwać można się w niestabilności politycznej bądź gospodarczej regionu. Określając je jako regiony niestabilnego rozwoju umiejscowić je trzeba na obszarze najlepiej prosperujących państw Ameryki Południowej (Brazylia, Argentyna, Wenezuela, Chile), tzn. środkowego i Bliskiego Wschodu (Irak, Iran, Syria, Izrael, Kuwejt, Arabia Saudyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie i Egipt), oraz Afryki Południowej. Rozległy terytorialnie region świata stanowią obszary krajów zacofanych gospodarczo. Charakteryzują się one przy tym znacznym zróżnicowaniem tego rozwoju. W tym obszarze umiejscowić trzeba przede wszystkim większość krajów afrykańskich oraz nie zaliczonych do wcześniej wyróżnionych regionów państw Ameryki łacińskiej, Azji i Oceanii. Z grona tych państw trzeba wyróżnić Chiny i Indie. Charakteryzuje je daleko idące zróżnicowanie wewnętrznego rozwoju. Mimo wysokiego tempa rozwoju w Chinach i ustabilizowanego w Indiach, oraz znaczących osiągnięć gospodarczych w niektórych sferach, lecz przy ogólnie niskim poziomie stopy życiowej, państwa te traktować należy jako zacofane. Państwa te, a zwłaszcza Chiny uznawane są dzisiaj za te które w krótkim czasie dołączyć mogą do głównego nurtu rozwoju gospodarczego. Zarysowana alokacja poszczególnych regionów świata oraz charakterystyka ich podstawowych czynników rozwojowych wskazuje na istnienie zasadniczych różnic pomiędzy nimi. W pierwszym rzędzie widoczna jest siła regionów wiodących w rozwoju gospodarczym a zwłaszcza EOG, NAFTA oraz Azji Południowo-Wschodniej. Mimo, że rozciągają się na obszarze stanowiącym zaledwie 21,3% ogólnej powierzchni świata, skupiają 23,1% ogółu ludności to wytwarzają prawie 74% globalnego PKB, dysponują zasobami pieniężnymi sięgającymi 4 bilionów USD i opanowały ponad 80% światowej wymiany towarów. Ponad to tworzą one ogromne rynki wewnętrzne zwiększające znacząco obroty wewnątrz nich. Charakteryzuje te regiony obecnie otwarcie na wolny handel, w którym to upatruje się jednego ze sposobów przyspieszenia wzrostu gospodarczego.

Zdecydowanie mniejszą siłą charakteryzują się pozostałe regiony świata. W najgorszej sytuacji znajdują się państwa zacofane. Wyrównany jest zaś jej poziom w odniesieniu do krajów przebudowujących swoje gospodarki oraz w krajach tzw. niestabilnego rozwoju. Wspólną cechą wszystkich trzech regionów jest nieprzewidywalność sytuacji rozwojowych. Zarysowany obraz współczesnego świata wskazuje na pogłębienie się tendencji integracyjnych. Ukształtowane w jej wyniku bloki gospodarcze – mimo odrębności kształtowania i funkcjonowania – wywierają decydujący wpływ na światowy rozwój gospodarki. Dla państw przebudowujących swoje gospodarki, szansa ich dalszego rozwoju jest wejście do tych bloków, bowiem zapewniają one otwarcie na rynki światowe. Dla Polski zaś, obok tego, ważną sprawą jest trafne umiejscowienie w zasadniczym nurcie postępu cywilizacyjnego, co wiąże się ściśle z wyborem odpowiedniej strategii rozwojowej. Końcowe lata XX wieku – według prognoz wielu światowych instytutów gospodarczych i światowych instytucji gospodarczych -mogą okazać się okresem decydującym o rozwoju gospodarczym w perspektywie wielu dziesięcioleci. Perspektywa ta jest realną zarówno dla całych regionów świata, jak i dla poszczególnych państw. Wpływ na takie prognozy ma kilka czynników, przede wszystkim zaś aktualna koniunktura gospodarcza i perspektywy jej kształtowania się, integracja regionalna sprowadzająca się do tworzenia nowych a zarazem silnych bloków gospodarczych (EOG, NAFTA) oraz nowe reguły liberalizacji światowego handlu i ich instytucjonalizacja (SOH).Taki zarys prognozy i jej przesłanki z jednej strony rodzą zagrożenia, z drugiej zaś szanse. Nie podjęcie działań dynamizujących wzrost gospodarczy i zacieśniających więzy współpracy gospodarczej może doprowadzić wiele państw na margines światowych stosunków ekonomicznych. Dla Polski i innych krajów Europy środkowo-Wschodniej oznacza to, iż jeśli do 2000 r. nie staną się członkami EOG, to mimo geograficznej przynależności do niego mogą stracić okazję dołączenia do jednego z zasadniczych nurtów cywilizacji światowej.

Prezentowane przez światowe instytucje gospodarcze i finansowe oraz przez instytuty naukowe, prognozy rozwoju gospodarki światowej formułują zgodne ze sobą przewidywania, iż gospodarka światowa stoi przed szansa na wejście w lata wyraźnego ożywienia gospodarczego. Przewiduje się, że będzie ono większe w grupie państw rozwijających się bo 5,8%, a niższe w krajach rozwiniętych bo rzędu średnio 2,6% . Prognoza ta obarczona jest jednak pewnym ryzykiem nie przyczynienia się do poprawy w sferze zatrudnienia, a więc w praktyce niedostatecznym rozwiązywaniem najważniejszego problemu współczesnego świata, to jest bezrobocia. Oznacza to, iż przy oczekiwanych tendencjach wzrostowych istnieją także zagrożenia, które muszą być usunięte jeśli kraje te maja wejść na drogę długofalowego wzrostu, przy niskiej inflacji oraz wysokim poziomie zatrudnienia i nakładów inwestycyjnych. Dla EOG formułuje się prognozy wskazujące na wystąpienie umiarkowanego ożywienia, z czasem dopiero mogącego zdynamizować się. Będzie ono przy tym zróżnicowane w poszczególnych jego częściach. Przewiduje się, że krajem nadającym rytm ożywienia i wyprowadzającym Europę z recesji stanie się Wielka Brytania, która pociągnie za sobą przede wszystkim mniejsze kraje regionu. Państwem zaś, które będzie miało największe trudności z przezwyciężeniem recesji będą Niemcy. Na rozwoju państw EOG ciążyć będą ujawniające się sprzeczności interesów integrujących się jego obu części, to jest UE i EFTA. Przy istnieniu zgodności co do: sposobów przyspieszenia wzrostu gospodarczego (zwłaszcza poprzez ulgi podatkowe dla średnich przedsiębiorstw, zatrudnienia i uelastycznienia rynku pracy, otwarcia granic dla konkurencji, czy też prywatyzacji – wystąpiły wyraźne różnice w kwestii planów transeuropejskich sieci energetycznych, komunikacyjnych, drogowych i informacyjnych. Rozwiązywanie spornych problemów ciążyć będzie zapewnie na efektywność procesów integracyjnych.

Wyraźnej poprawy koniunktury oczekuje się także w obszarze NAFTA, zwłaszcza za przyczyną nasilenia ekspansji przez gospodarkę USA. Liczy się na zmniejszenie bezrobocia i na niewielkie zmniejszenie inflacji, przy ograniczeniu deficytu budżetowego i obniżeniu deficytu handlowego. Przewiduje się, że najszybszy wzrost w końcu XX wieku osiągnie region południowo-wschodniej Azji, przede wszystkim za sprawą azjatyckich “tygrysów”. Wobec prognozowanego wzrostu w latach końca XX wieku – rzędu 2-3% w Japonii, w krajach DGA szacuje się go na około 6,5% średniorocznie. W rozwoju przodować będzie Korea Płd., Tajlandia i Tajwan. źródłem wzrostu gospodarczego tego regionu pozostawać będzie popyt lokalny oraz rosnący popyt importowy Chin. Oznacza to jednak także możliwość wystąpienia zagrożeń w postaci niepewności rozwoju w Chinach, zwłaszcza w przypadku ograniczenia popytu importowego przez ten kraj. W większości liczących się prognoz światowych instytucji gospodarczych wskazuje się, iż największym wyzwaniem ekonomicznym Zachodu już w najbliższej przyszłości będzie rozwój Azji Wschodniej. W obecnym układzie gospodarczym świata ujawniać zaczęły się bowiem pierwiastki możliwości przesunięcia światowego przewodnictwa sprawowanego przez Europę i Stany Zjednoczone na Daleki Wschód. Oznacza to jednocześnie konieczność odnowy przez kraje wiodące w rozwoju gospodarczym – instytucjonalnych wymagań stawianych przed gospodarką światową. Muszą one, a wraz z nimi światowe instytucje ekonomiczne, dostosować się do potrzeb współczesności. Ta zaś ujawnia liczne pola niedorozwoju gospodarczego, ubóstwa, nędzy i głodu, które wymagają radykalnych rozwiązań. Utrzymywanie się takiej sytuacji grozi wybuchem niepokojów społecznych o wymiarze globalnym. Koncentrując zaś uwagę na perspektywach rozwoju gospodarczego bezpośrednich sąsiadów Polski zauważyć trzeba ich daleko idącą rozbieżność. Z jednej strony mieć będziemy bowiem do czynienia na zachodzie z gospodarczym mocarstwem światowym tj. z Niemcami, z drugiej strony zaś na wschodzie z grupą państw byłego ZSRR (Rosja, Litwa, Białoruś i Ukraina) stojących ciągle przed pokonaniem recesji oraz na południu z grupą państw w których ujawniły się już pozytywne tendencje rozwojowe i które – podobnie jak Polska – liczą na wejście w strukturę Unii Europejskiej (Czechy, Słowacja i Węgry).

Oczekuje się że wschodni sąsiedzi naszego kraju uporają się z depresją w perspektywie dziesięciu – piętnastu lat, to jest w drugiej połowie pierwszej dekady przyszłego wieku. Przywrócenie wzrostu gospodarczego w tych krajach przesuwane jest na lata późniejsze przede wszystkim ze względu na niekorzystne uwarunkowania polityczne i społeczne oraz powolną liberalizację gospodarki. W ciągu najbliższych lat należy liczyć się z dalszym pogłębianiem depresji gospodarczej. Jej dno przewiduje się osiągnąć w połowie lat dziewięćdziesiątych, a poziom sprzed załamania dopiero w końcu pierwszej dekady XXI wieku. Państwem mającym warunki do najszybszego pokonania trudności rozwojowych wydaje się być Rosja znajdująca się obecnie w najtrudniejszej fazie transformacji. Zależeć to będzie jednak w znacznej części od skali pomocy gospodarczej ze strony Zachodu. Kolejnym państwem którego podstawy gospodarcze – mimo pogrążenia w głębokim kryzysie gospodarczym i politycznym o trudnych do przewidzenia skutkach dla bezpieczeństwa europejskiego i światowego – pozwalają oczekiwać zdynamizowania rozwoju gospodarczego jest Ukraina. Państwo to ma szansę już w najbliższej przyszłości pretendować do roli mocarstwa europejskiego i podejmować próby przejęcia inicjatywy gospodarczej na obszarze pomiędzy Rosją a Niemcami. Najtrudniejszą sytuację w najbliższej przyszłości spośród tej grupy krajów mieć będzie Białoruś – która wespół z Ukrainą według prognoz organizacji międzynarodowych należeć będzie w końcowych latach XX wieku do krajów o największym spadku rozwoju gospodarczego – i Litwa, które to pozostają w dużym uzależnieniu gospodarczym od Rosji. Inna sytuacja charakteryzować będzie natomiast południowych sąsiadów Polski, to jest Słowację, Czechy i Węgry. Kraje te należące podobnie jak Polska do tzw. Grupy Wyszehradzkiej zdają się mieć dno depresji gospodarczej poza sobą i weszły w fazę przekształceń z ustalonymi mechanizmami gospodarczymi. W sumie Grupa Wyszehradzka spośród krajów Europy Srodkowo-Wschodniej po najłagodniejszym przebiegu depresji gospodarczej, bowiem dno osiągnięto w 1992r przy 19% spadku PKB, najwcześniej bo prawdopodobnie już we 1997r. wydostanie się z depresji. Oczekuje się, że tym zamiarom sprzyjać będzie postępujące urzeczywistnianie idei środkowoeuropejskiej strefy wolnego handlu (CEFTA) artykułami przemysłowymi i zliberalizowanie obrotów towarami rolnymi. Po stronie oczekiwanych pozytywów wskazać trzeba jeszcze na zapowiedzi ekspansji sektora usług, wzrostu eksportu szybciej niż importu oraz ujawnienia się tendencji do inwestowania w maszyny i technologie. Zdecydowanie większą będzie jednak lista utrzymywania się w przyszłości negatywów rozwojowych, takich jak inflacja (na poziomie dwucyfrowym), bezrobocie, deficyt bilansu płatniczego, niedostateczny do potrzeb poziom akumulacji.

Współczesną gospodarkę światową charakteryzują procesy nieustannych zmian których cechą jest duża zmienność podmiotów gospodarczych, zmian relacji między nimi oraz powiązań łączących je. Ujawniają one szereg tendencji, spośród których za główne należy uznać internacjonalizację (czyli umiędzynarodowienie) życia gospodarczego oraz globalne współzależności rozwojowe. Ich istotą jest wysuwanie na plan pierwszy problemów globalnych współczesnego świata, rozumianych jako zagadnienia i zadania jakie ma do rozwiązania światowa społeczność. Pojawienie się tych problemów należy wiązać z procesami rozwoju gospodarczego i ogólnego postępu cywilizacyjnego – a w tym przede wszystkim postępu naukowo-technicznego, wzrostu liczby ludności, rozszerzenia międzynarodowych stosunków ekonomicznych ich konsekwencji (zarówno pozytywnych jak i negatywnych). Najczęściej jako problemy globalne wskazuje się: sytuację demograficzną, stan zasobów naturalnych, zagrożenia środowiska przyrodniczego, sytuację żywnościową świata, kwestie światowego zadłużenia, tempo i kierunki rozwoju postępu naukowo-technicznego oraz drogi dalszego rozwoju gospodarczego.

Sytuacja demograficzna świata
Wielkim wyzwaniem przed jakim stoi ludzkość jest rozwiązywanie konsekwencji sytuacji demograficznej współczesnego świata. Liczba ludność świata gwałtownie rośnie – tylko w drugiej połowie XX wieku podwoiła się ona. Obecnie – to jest w 1996r. – wynosi ona około 5,4 mld osób. Przewiduje się, że do 2015 roku wzrośnie o około 2,4 mld osób – to jest do około 7,8 mln osób. Prognozy zaś na 2030 rok mówią nawet o liczbie 10,7 mld ludności. Dla każdego z regionów świata wzrost ten będzie miał jednak inny wymiar i inne znaczenie. Największa część tego przyrostu (bo w około 95%) będzie miała miejsce w krajach rozwijających się, co pogłębi wiele kwestii rozwojowych w tych krajach, a zwłaszcza w obszarze: edukacji, budownictwa mieszkaniowego, zaopatrzenia w żywność i wodę oraz zatrudnienia. W krajach rozwiniętych kwestią ważną w związku z kształtowaniem się sytuacji demograficznej będzie jednak, nie wielkość przyrostu ludności lecz zjawiska starzenia się ludności. Szacuje się jednak, że w większości rozwiniętych krajów świata “nadmiar” ludzi w wieku produkcyjnym nie wystąpi przed rokiem 2015. W związku z sytuacją demograficzną świata, która również w znaczący sposób oddziaływuje na poziom dobrobytu ludności należy oczekiwać nasilania się zjawisk migracyjnych.

Stan zasobów naturalnych
Coraz częściej jako przeszkodę rozwoju gospodarki światowej dostrzega się malejące zasoby naturalne. Dążąc do ograniczenia fizycznego wpływu tego czynnika podejmowane są działania polegające na wykorzystywaniu tych sił sprawczych (postęp naukowo-techniczny, wzrost realnych cen surowców) które przyczyniają się do ciągłej obniżki materiałochłonności, przechodzenia od surowców mineralnych do surowców występujących we względnej obfitości oraz odkrywania i pozyskiwania nowych zasobów. Przewiduje się, że w perspektywie kilku najbliższych dziesięcioleci (do 2015r.) skumulowane zużycie zasobów nie powinno godzić w możliwości rozwoju gospodarczego. Ocenia się, że istnieją jeszcze możliwości odtwarzania zasobów odnawialnych na drodze ich reprodukcji – a dotyczy to gospodarki leśnej i rybnej. Natomiast oceny co do wystarczalności zasobów mineralnych są bardzo zróżnicowane. Oceny pesymistyczne wskazują na pogłębiającą się ich szczupłość, za przyczyną wzrostu liczby ludności oraz rozwoju gospodarczego. Dominującymi są jednak oceny optymistyczne wskazujące na możliwości rozszerzenia substycyjności zasobów oraz nowych technologii, oszczędzających znane i wykorzystywane obecnie surowce i tworzące nowe rodzaje materiałów.

Zagrożenia środowiska przyrodniczego
Największa bolączką współczesnej gospodarki światowej stało się godzenie rozwoju gospodarczego z rozwiązywaniem problemów ekologicznych. Postęp cywilizacyjny wymusił bowiem łączne traktowanie ekonomii i ekologii. Rosnące wraz z rozwojem gospodarczym wykorzystanie środowiska naturalnego doprowadziło bowiem do napięć nie tylko wskutek pogłębiającej się ograniczoności zasobów naturalnych, ale również wskutek ich niszczenia i zanieczyszczania. Wobec takiej sytuacji wyzwaniem przyszłości staje się taka orientacja na rozwiązywanie kwestii ekonomicznego i technicznego rozwoju gospodarki światowej bez niszczenia jej ekologicznej bazy. Oznacza to jednak konieczność poniesienia określonych kosztów. Najbardziej syntetycznym ich wyrazem jest ograniczenie tempa wzrostu gospodarczego. Rozwiązanie problemu ekologicznego jest jednak nie tylko problemem ekonomicznym, ale również politycznym i instytucjonalnym. W wielu krajach – zwłaszcza rozwijających się – nad troskę o środowisko przedkładane jest i będzie dążenie do poprawy wszelkimi sposobami poprawy poziomu życia. Wobec daleko idącego zróżnicowania interesów społeczności światowej oraz wysokiego poziomu niepewności co do rzeczywistych skutków globalnych zagrożeń ekologicznych, nieodzownym stanie się skoordynowane rozwiązywanie tego problemu. Próby takich rozwiązań podejmowane są od kilkudziesięciu lat w skali globalnej. Zorientowane są one przede wszystkim na ograniczenie skutków degradacji ekologicznej środowiska naturalnego. ?ączy się je ze zmianami w strukturach prawno-organizacyjnych społeczeństw.

Sytuacja żywnościowa świata
Problemem nękającym świat jest kwestia niedopasowania regionalnego produkcji do jej konsumpcji. Wpływa na to cały szereg czynników – od klimatycznych, przez demograficzne po ekonomiczne. Konsekwencją tego jest fakt, iż znaczna część ludności świata głoduje. Ponieważ rozwiązanie tego problemu już dzisiaj nastręcza wiele trudności, tym bardziej trudne staje się ono do rozwiązania w przyszłości. Jeśli bowiem uwzględnić prognozy demograficzne światowa produkcja żywności powinna w ciągu najbliższych 25 lat wzrosnąć o 75-100%, jeśli ma jej starczyć dla całej ludności świata. Sprostanie temu problemowi nawet jeśli z techniczno-agronomicznego punktu widzenia jest możliwe to ograniczane będzie przez czynniki o charakterze ekonomicznym (dystrybucyjnym), infrastrukturalnym a także i politycznym. Nie sprostanie tym wyzwaniom oznacza, iż w nie tak odległej przyszłości głód w skali świata może stać się faktem nieuniknionym.

Światowe zadłużenie
Do najważniejszych globalnych problemów współczesnego świata należy problem światowego zadłużenia. Z niebywałą siłą zaczął on narastać z początkiem lat osiemdziesiątych. Składa się na niego między innymi olbrzymi wzrost zadłużenia krajów rozwijających się i państw Europy środkowej i Wschodniej, wzrost kosztów obsługi długu, załamanie dopływu kapitału do tych krajów i związany z tym transfer zasobów do krajów wierzycielskich oraz poważne ekonomiczne i społeczne następstwa tych zjawisk. Przyczyn wystąpienia kryzysu zadłużeniowego należy upatrywać w długookresowych tendencjach rozwoju gospodarki światowej. Znaczący wpływ miały zwłaszcza dysproporcje jej rozwoju, na co wpływ miały takie czynniki jak: wzrost cen ropy naftowej w latach siedemdziesiątych, zmiany terms of trade krajów dłużniczych, wahania stopy procentowej oraz osłabienie dynamiki gospodarczej krajów uprzemysłowionych. Konsekwencją trwającego od kilkunastu lat kryzysu zadłużeniowego są liczne zagrożenia. Do najważniejszych zaliczyć należy: wzrastające obciążenie krajów dłużniczych obsługą długu; skutki społeczne w krajach dłużniczych oraz osłabianie dynamiki wzrostu zadłużonych gospodarek narodowych, a także i gospodarki światowej. W tej sytuacji rozwiązanie kryzysu zadłużeniowego wiąże się z koniecznością wypracowania światowego systemu jego łagodzenia lub pokonania. Ich ideą musi stać się rozłożenie kosztów wychodzenia z kryzysu między wierzycieli i dłużników.

Postęp naukowo-techniczny
W największym stopniu rozwój światowej gospodarki zależeć będzie od postępu naukowo-technicznego. Dla współczesnego świata rozwój ekonomiczny wiąże się z postępem naukowo-technicznym. Dowodzi tego sytuacja świata zachodniego, którego dobrobyt został zbudowany w oparciu o rewolucję przemysłową, u podstaw której legł postęp naukowy, techniczni i technologiczny oraz organizacyjny. Poprzez szeroko rozumiany postęp następuje bowiem ekonomiczne umiędzynarodowienie gospodarki i objęcie coraz szerszych obszarów globu mechanizmami komperatywnymi i wielkości wytwarzania. W ślad za tym liczyć należy się z rozszerzeniem i zwiększeniem konkurencyjności oraz poszukiwaniem jeszcze bardziej innowacyjnych strategii rozwojowych. Współcześnie postęp naukowo-techniczny wpływa na rozwój gospodarczy poprzez coraz nowsze swoje formy. Wskazać trzeba wśród nich przede wszystkim: technologie informacyjne, inżynieria materiałowa, elastyczna wytwórczość (kombinacja produkcji” just – in – time”) oraz biotechnologie. Zdaniem wielu ekspertów, te technologie doprowadziły gospodarkę światowa do początku kolejnej rewolucji cywilizacyjnej. Oczekuje się, że procesy dyfuzji postępu techniczno-naukowego nie zostaną spowolnione w najbliższych dziesięcioleciach.
Konsekwencją rosnącego wpływu postępu naukowo-technicznego staje się z jednej strony poszerzanie globalnej konkurencji, z drugiej zaś, jako odpowiedź na nią poszukiwanie skutecznych forom jej przeciwstawienia się poprzez wzrost interwencjonizmu i protekcjonizmu. Oznacza to również ważne konsekwencje dla polityki gospodarczej wielu państw. Z jednej strony bowiem spada przede wszystkim skuteczność tradycyjnej polityki monetarnej i budżetowej, z drugiej strony jednocześnie następuje rozszerzanie wpływu decyzji międzynarodowych na decyzje narodowe.

Koncepcje i drogi dalszego rozwoju światowej gospodarki
Współczesna światowa gospodarka, by mogła zostać ujęta w konkretne długookresowe koncepcje rozwojowe musi uwzględniać czynniki determinujące jej procesy rozwojowe. Odwołując się do analiz głównych problemów globalnych współczesnego świata oraz koncepcji i propozycji formułowanych przez główne szkoły współczesnej myśli ekonomicznej, wskazać można trzy podstawowe wizje przyszłościowego rozwoju świata.

Pierwsza wizja – to perspektywa równowagi wywodząca swoje założenia na teoriach neoklasycznych, dających priorytet sprawności mechanizmom cenowym, równoważących popyt i podaż na różnych rynkach. Zakłada się, że podmioty gospodarcze będą postępować racjonalnie w oparciu o posiadane informacje i własne oczekiwania co do przyszłości. Rozwój gospodarczy będzie ściśle powiązany z dostępnością do czynników produkcji – zasobów naturalnych, siły roboczej i kapitału oraz stanu technologii. Kluczowym czynnikiem wzrostu powinien być poziom oszczędności. Rola zaś rządu – jak super podmiotu gospodarczego winna być ograniczona do dostarczania odpowiednich dóbr i usług publicznych (związanych z obronnością, porządkiem społecznym, wymiarem sprawiedliwości, rozbudową infrastruktury itp.) oraz korekty cen w wypadku występowania negatywnych lub pozytywnych efektów zewnętrznych. Oczekuje się, że sprzyjać temu podejściu winien dalsza liberalizacja i rozwój międzynarodowego handlu i utrzymywanie płynnego kursu walut.

Drugą wizję, określić można jako perspektywa koordynacji, której podstawą założeń jest keynesizm zakładający, że zachowania na poziomie mikro mogą prowadzić do istotnej nierównowagi na poziomie makro. Istotą tego podejścia jest przekonanie, że podmioty na poziomie mikro dysponują niedoskonałą informacją, co powoduje dużą niepewność do ich dalszej przyszłości. Przewiduje się, że może to prowadzić do zmienności oczekiwań i zachowań, a w konsekwencji także do zakłóceń i krótkowzroczności w działaniach podstawowych podmiotów gospodarczych. Rolą państwa – w oparciu o realizację polityki antycyklicznej oraz współpracę z biznesem i światem pracy – winno być zaś redukowanie niepewności rozwojowych oraz sprzyjanie dostosowaniu się do nowych okoliczności i przewidywań rozwojowych. Dążenie do stabilizacji winno być także powodem do różnorodnych regulacji rządowych na rzecz wzrostu gospodarczego. Oczekuję się, że niepewność w tym względzie powinny redukować stałe kursy walutowe. Rozwojowi winna zaś sprzyjać korzystna dla wszystkich jej uczestników międzynarodowa współpraca gospodarcza, chociaż w uzasadnionych wypadkach dopuszcza się stosowanie restrykcji handlowych wobec określonych krajów.

Kolejną trzecią wizją jest perspektywa wolnego rynku, odwołująca się szerokiego nurtu szkół liberalnych. Jej założenia bazują na przekonaniu, że w niepewnym świecie, z niekompletną informacją, dominującą wpływ na rozwój gospodarczy mają rywalizujący ze sobą przedsiębiorcy o dalece zróżnicowanych poglądach na teraźniejszość i przyszłość. Wynika to z faktu, iż wola zwycięstwa i obawa przed przegraną nadają gospodarce rynkowej dynamiki rozwojowej. Oznacza o również, że człowiek musi być postrzegany jako istota energiczna, twórcza, obdarzona intuicją, pod jednym wszakże warunkiem – ze zapewni mu się możliwość zebrania owoców jego wysiłku. Kwestie te jednocześnie wiążą się z potrzebą rozwijania systemu praw własności, autonomii sfery ekonomicznej, niskich podatków i ograniczonego systemu bezpieczeństwa socjalnego. Na poziomie państwa dostrzega się przejawy nieufności do rządu, jako konsekwencji braku dostatecznie wiarygodnych informacji o funkcjonowaniu gospodarki. Formułuje się obawy, że jego działania nie będąc korygowane przez rynek w wypadku podejmowania przez niego złych decyzji, mogą uczynić przyszłość jeszcze bardziej nieprzewidzialną i paraliżującą dynamikę procesów gospodarczych. Nie zgłasza się natomiast żadnych sprzeciwów wobec handlu międzynarodowego i kursów walutowych.

Wskazane problemy charakteryzują się one globalnym zasięgiem, co oznacza, że dotyczą one większości państw bez względu na osiągnięty poziom rozwoju gospodarczego i panujący w nich system. Istotne dla nich jest również to, że są one wyjątkowo złożonymi i zależnymi od działania wielu czynników i wzajemnych powiązań. Rozwiązanie ich zaś jest możliwe dopiero wówczas, gdy zostaną wypracowane i zastosowane odpowiednie – złożone i dotyczące wielu sfer – przedsięwzięcia obejmujące swym zasięgiem cały świat. nie podjęcie lub zwłoka w rozwiązaniu tych problemów grozi poważnymi konsekwencjami dla ludzkości.

Gospodarka światowa to superorganizm gospodarczy, będący wynikiem umiędzynarodowienia życia gospodarczego. Tkwi i funkcjonuje ona w środowisku, z którego czerpie zasoby potrzebne do jej działania i do którego usuwa pozostałości z tej działalności. Gospodarkę światową postrzegać można również jako globalny system elementów uczestniczących w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych (gospodarczych). Tworzy ją zbiór uczestników (podmiotów gospodarczych) oddziaływujących na siebie za pomocą powiązań rzeczowych i regulacyjnych, z rozmaita siłą i w różnych kierunkach, w oparciu o pewien zbiór zasad określających zachowania uczestników we wzajemnych stosunkach. Odzwierciedla ona panujący ład ekonomiczny w kraju.

Podmioty gospodarki światowej
Przez podmiot gospodarki światowej należy rozumieć taki element gospodarki światowej który ma zdolność kształtowania i określania warunków międzynarodowej współpracy gospodarczej. W takim rozumieniu za podmioty gospodarki światowej uznać trzeba: gospodarstwo krajowe; ugrupowania regionalne; korporacje międzynarodowe i międzynarodowe organizacje gospodarcze. Ich wspólną cechą jest oddziaływanie na globalne życie gospodarcze i współdecydowanie o kształcie międzynarodowych stosunków gospodarczych.

Gospodarstwa krajowe (narodowe)
Gospodarstwo krajowe jest podstawowym elementem gospodarki światowej. Jest ono odrębnym organizmem gospodarczym w którym suwerennie ustanowiono sposób organizacji życia gospodarczego. Charakteryzuje je wyodrębniony granicami obszar, na którym działają podstawowe podmioty gospodarcze (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa) oraz rząd jako centralny ośrodek regulacyjny. Jej funkcjonowanie jest wypadkową wewnętrznych zasad racjonalności gospodarowania oraz wymaganiami rynku światowego.
Współcześnie w skali światowej rzeczywistości gospodarczej mamy do czynienia ze zbiorowością ponad 250 gospodarek krajowych zróżnicowanych pod względem terytorium, zasobów bogactw naturalnych, zasobów ludnościowych, narodowościowym, poziomu rozwoju gospodarczego.

Ugrupowania regionalne
Ugrupowaniami regionalnymi są zespolone układy gospodarstw krajowych połączonych intensywnymi przepływami realnymi i informacyjno-regulacyjnymi, powstałych w wyniku procesów integracyjnych lub w wyniku zwykłej współpracy gospodarczej. Ugrupowania regionalne wyodrębniają się z otoczenia wskutek ściślejszych więzi gospodarczych (handlowych, kapitałowych, usługowych, technologicznych itp.) z gospodarczym otoczeniem zewnętrznym. Spośród organizacji regionalnych na czoło wysuwa się Unia Europejska. Liczy ona obecnie 17 państw (Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Niemcy, Norwegia, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy). Obejmuje ona obszar 3669,7 tys. km2 na którym żyje około 373 mln osób. Funkcjonuje ona na tzw. Europejskim Obszarze Gospodarczym. Na kontynencie europejskim funkcjonują jeszcze Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu – EFTA oraz środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu – CEFTA. EFTA jest obecnie organizacją skupiającą 4 państwa, to jest Islandię, Lichtenstein, Norwegia i Szwajcarię. Dwa z tych państw należą także do Unii Europejskiej. Traci ona obecnie na znaczeniu, ze względu na rozwój Unii Europejskiej. Z kolei CEFTA jest ugrupowaniem rozwojowym. Obejmuje ona obszar 533,6 tys. km2 na którym żyje około 65 mln osób. Liczy ona 4 państwa: Czechy, Polskę, Słowację i Węgry. Na kontynencie amerykańskim największą organizacją gospodarczą jest NAFTA – Północnoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, którego członkami są Stany Zjednoczone, Kanada i Meksyk. Funkcjonuje ona na terytorium 21738,2 tys. km2 liczącym 368 mln osób.

Na obszarze Ameryki Południowej funkcjonuje natomiast MERCOSUR skupiający cztery państwa, tj. Argentynę, Brazylię, Paragwaj i Urugwaj – liczące łącznie 195 mln osób oraz Pakt Andyjski skupiający pięć państw (Boliwię, Ekwador, Kolumbię, Peru i Wenezuelę) – liczących łącznie 94 mln osób.
Obecnie podejmowane są próby gospodarczego zjednoczenia całego kontynentu amerykańskiego, poprzez powołanie do życia Obszaru Wolnego Handlu Obu Ameryk (FTAA). Największym ugrupowaniem gospodarczym jest APEC – Forum Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku. Krajami członkowskimi jest 18 państw (Australia, Brunei, Chile, Chiny, Filipiny, Hongkong, Indonezja, Japonia, Kanada, Korea Południowa, Malezja, Meksyk, Nowa Zelandia, Papua Nowa Gwinea, Singapur, Stany Zjednoczone, Tajlandia i Tajwan), liczące łącznie 2100 mln ludności. Na kontynencie afrykańskim funkcjonują dwie liczące się organizacje gospodarcze. Pierwszą jest ECOWAS – Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej licząca 16 państw (Benin, Burkina Faso, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea Bissau, Liberia, Mali, Mauretania, Niger, Nigeria, Senegal, Siera Leone, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej, Wyspy Zielonego Przylądka) zamieszkiwanych przez 191 mln osób. Drugą zaś SADC – Wspólnota Rozwoju Południowej Afryki licząca 11 państw i łącznie 126 mln ludności. Na Bliskim Wschodzie istnieje GCC – Rada Współpracy Zatoki Perskiej której członkami jest siedem państw liczących łącznie 23 mln osób.

Korporacje międzynarodowe
Korporacje międzynarodowe to podmioty gospodarki światowej, którymi są przedsiębiorstwa posiadające filie zagraniczne. Prowadzą one zwykle działalność w kilku, kilkunastu a nawet kilkudziesięciu krajach. Status korporacji posiada obecnie większość dużych przedsiębiorstw światowych. Ich ilość i znaczenie we współczesnym świecie stale rośnie. Przyczynia się do tego fakt przenoszenia postępu techniczno-organizacyjnego i technologicznego w skali międzynarodowej.
Korporacje międzynarodowe mimo, że ich przedsiębiorstwa macierzyste są formalnie elementami gospodarstw krajowych, wyodrębniane są jako oddzielny podmiot gospodarki światowej z względu na: dysponowanie wielkim potencjałem ekonomicznym (mierzonym wartością majątku przedsiębiorstwa i obrotami przedsiębiorstwa względna niezależność finansowa, technologiczna i organizacyjna. Dysponowanie własnymi zasobami finansowymi, własnym zapleczem naukowo-badawczym, zintegrowaną strukturą organizacyjną oraz względną niezależnością od innych podmiotów gospodarczych (w tym instytucji finansowych) poddają się one tylko częściowo regulacji ze strony władz gospodarczych danego kraju. Koniecznością prowadzenia własnej polityki, której cele mogą być często odrębne i niekonieczne zbieżne od celów polityki kraju macierzystego czy krajów – siedzib filii.

Międzynarodowe organizacje gospodarcze
Międzynarodowe organizacje gospodarcze to podmioty gospodarcze będące tworami reprezentującymi uprawnienia i zasoby wniesione przez kraje członkowskie. Tworzą one nową jakość międzynarodowej rzeczywistości gospodarczej, ogniskując w sobie oddziaływanie interesów państw członkowskich. Międzynarodowe organizacje gospodarcze pełnią we współczesnym świecie szereg funkcji, spośród których najistotniejszymi są: funkcja regulacyjna, której istotą jest tworzenie norm prawa międzynarodowego oraz zasad współdziałania różnych uczestników międzynarodowych stosunków gospodarczych; funkcja alokacji zasobów w skali międzynarodowej, której istotą jest przede wszystkim przemieszczanie zasobów finansowych i rzeczowych do miejsc (krajów, gałęzi, sektorów) które zostały uznane przez te organizacje za właściwe i pożądane; funkcja kontrolna, której istotą jest badanie przez nie zgodności zachowań uczestników międzynarodowych stosunków ekonomicznych zgodnie z obowiązującym prawem i zwyczajami międzynarodowymi;
funkcja opiniotwórcza, której istota sprowadza się do formułowania przez nie – na bazie posiadanego autorytetu) opinii i stanowisk mających znaczenie dla innych podmiotów światowej gospodarki. Międzynarodowe organizacje gospodarcze są podmiotami gospodarczymi funkcjonującymi na różnych szczeblach gospodarki światowej. W praktyce mamy do czynienia z organizacjami uniwersalnymi (globalnymi) oraz organizacjami regionalnymi.

Teoria kosztów komparatywnych (określanej obecnie coraz częściej jako teoria kosztów względnych) jest teorią mającą rodowód klasyczny. Powstała ona na bazie dociekań dotyczących teorii kosztów absolutnych. Ponieważ obie te teorie stanowi podstawę klasycznej teorii handlu zagranicznego, celowym staje się przybliżenie istoty każdej z nich, a przede wszystkim istoty teorii kosztów względnych.

Teoria kosztów absolutnych zakłada, że podstawą specjalizacji międzynarodowej, a zarazem źródłem osiągania korzyści z handlu międzynarodowego jest występowanie miedzy dwoma krajami i (lub) większą liczbą krajów bezwzględnych (absolutnych) różnic w kosztach wytwarzania, które mierzy się wyłącznie nakładami pracy. Zakłada ona, że rozwój międzynarodowego podziału pracy będzie prowadził do lepszego wykorzystania mocy produkcyjnych w danych krajach oraz spowoduje wzrost produkcji dóbr w nich wytwarzanych i będących przedmiotem wymiany, co stanowi z kolei bezpośrednią przyczynę osiągania przez partnerów określonych korzyści. W praktyce jednak trudno sobie wyobrazić długookresowy rozwój handlu międzynarodowego, wyłącznie według tej zasady. Trudno bowiem sformułować jakiekolwiek wskazówki dla krajów które produkują wszystkie towary i usługi (lub ich większość) drożej niż ich handlowi partnerzy, a zarazem nie dysponują możliwościami długookresowego finansowania nadwyżki importu nad eksportem. Wskazówek takich udzielili autorzy teorii kosztów względnych. Udowodnili oni, że możliwości korzystnej specjalizacji międzynarodowej istnieją również w warunkach utrzymywania się miedzy dwoma krajami absolutnych różnic w kosztach produkcji, to jest także wtedy, gdy jeden z nich wytwarza wszystkie towary drożej (taniej) niż drugi.

Teoria kosztów względnych od momentu jest sformułowania przeszła daleko idącą ewolucję, będąc wielokrotnie reinterpretowana. Nadal wiele jej elementów zachowuje aktualność po dzień dzisiejszy. Autorzy teorii kosztów względnych (D.Ricardo, R.Torrens) jej istotę upatrywali w korzyściach płynących z wymiany międzynarodowej w specjalizowaniu się poszczególnych krajów w produkcji na własne potrzeby i na eksport tych towarów, które mogą być w każdym z nich wytwarzane względnie taniej niż w innych krajach. Ich zdaniem specjalizacja i wymiana międzynarodowa są umożliwiają efektywne wykorzystanie zasobów i sił produkcyjnych każdego kraju, a w konsekwencji świata jako całości. Największe korzyści widzieli oni w rozwijaniu handlu zagranicznego w warunkach swobodnej konkurencji na rynkach narodowych i w skali międzynarodowej. Stwierdzenia te stanowią podstawę zasady kosztów względnych, której istotę można uogólnić i sprowadzić do twierdzenia, że: każdy kraj powinien eksportować towary, których produkcja wymaga większego zastosowania bardziej obfitego i w związku z tym tańszego czynnika produkcji, importować zaś towary, których produkcja wymaga większego zastosowania mniej obfitego i w związku z tym droższego czynnika produkcji. Zasada ta jest jednocześnie zasadą racjonalnego gospodarowania w skali międzynarodowej. Wskazuje ona bowiem: jak uzyskać daną ilość określonego wyrobu przy minimalizacji nakładów lub jak uzyskać większy efekt przy danych nakładach.

Oznacza to, że w warunkach dysponowania przez kraj A absolutną przewagą w produkcji różnych dóbr (załóżmy dwóch z nich) nad krajem B, to kraj A powinien się specjalizować w produkcji i eksporcie tego towaru, który może wyprodukować stosunkowo taniej niż kraj B, to jest towaru w przypadku którego jego przewaga, mierzona kosztami (a także cenami) nad krajem B jest stosunkowo największa. Kraj B zaś powinien jednocześnie specjalizować się w produkcji i eksporcie towaru, w przypadku którego jego (podobnie mierzona) niekorzystna sytuacja ujawnia się w stosunkowo najmniejszym stopniu.
Niekiedy zasadę kosztów względnych (jak i absolutnych) formułuje się, uwzględniając nie różnice w kosztach i cenach produkcji, lecz w warunkujących ją różnicach w wydajności pracy.
Brzmi ona wówczas następująco: zawsze korzystna jest specjalizacja kraju A w tej dziedzinie produkcji, w której ma on stosunkową przewagę w wydajności pracy nad krajem B, natomiast niekorzystna jest sytuacja w tej dziedzinie, w której dany kraj nie ma względnej przewagi nad partnerem handlowym. Zasadę kosztów komparatywnych można uogólnić. Jeśli przyjmiemy, że kraj B (będący w niekorzystnej sytuacji pod względem wydajności pracy) traktować będziemy jako pozostałe kraje świata, stanowiące otoczenie kraju A (mającego stosunkową przewagę w wydajności pracy), to zasada kosztów względnych przyjmie formułę: dla każdego kraju zawsze opłacalna jest specjalizacja w produkcji i eksporcie tych produktów (towarów i usług), w przypadku których ma on stosunkową przewagę w wydajności pracy nad zagranicą, natomiast niekorzystna jest specjalizacja w produkcji i eksporcie tych produktów w przypadku których kraj ten nie ma w stosunku do zagranicy (otoczenia) tak rozumianej przewagi względnej.

Reasumując, partnerzy handlu zagranicznego, przy jego rozwijaniu zgodnie z zasadą korzyści względnych, osiągają znaczne korzyści, przy jednak nie zawsze równym jej podziale pomiędzy nich. Zasada korzyści względnych przyczynia się do kształtowania warunków rozwoju handlu międzynarodowego.

Międzynarodowe stosunki ekonomiczne (nazywane także międzynarodowymi stosunkami gospodarczymi) mają wymiar nauki i praktyki. Nauka obejmuje teorię i politykę. Przy czym teoria zajmuje się badaniem praw ekonomicznych rządzących procesami zachodzącymi w gospodarce światowej, a polityka zaś określa metody i środki osiągania przez państwo postawionych sobie celów gospodarczych oraz osiągania celów różnych krajów w drodze współpracy gospodarczej z zagranicą, jak też zasady tworzenia wspólnych, międzynarodowych instytucji i organizacji gospodarczych. W wymiarze praktyki międzynarodowe stosunki ekonomiczne przejawiają się zaś praktyczną realizacją postawionych celów i zadań w obszarze gospodarki światowej.
Międzynarodowe stosunki ekonomiczne obejmują: międzynarodowy podział pracy; międzynarodową wymianę gospodarczą (międzynarodową wymianę towarów; międzynarodową wymianę usług; międzynarodowe obroty kapitałowe; międzynarodowe przepływy technologii; międzynarodowe przepływy ludności siły roboczej) oraz międzynarodowe stosunki finansowe. Zakres międzynarodowych stosunków ekonomicznych jest więc bardzo szeroki. Oddziaływują one na wszystkie sfery działalności gospodarczej, wpływając na tempo i kierunki rozwoju gospodarczego, a przez to także decydują o pozycji ekonomicznej i politycznej poszczególnych krajów w świecie.
Jednym z praktycznych wyrazów realizacji międzynarodowych stosunków ekonomicznych jest integracja gospodarcza, rozumiana potocznie określa jako proces scalania (zespalania) gospodarek narodowych, widziany jednak nie jako dodawanie potencjałów ekonomicznych, lecz jako tworzenie nowych organizmów gospodarczych o odmiennych właściwościach. Widzi się ją jako stan i jako proces, czyli wytworzenie się, na podstawie wykształconej jednolitej struktury ekonomicznej, pewnego organizmu gospodarczego, obejmującego grupę krajów, który ze względu na wysoki stopień wewnętrznych powiązań ekonomicznych i osiągniętą w ich wyniku wewnętrzną spójność ekonomiczną, widocznie wyodrębnia się z całokształtu gospodarki światowej.
Współczesna integracja gospodarcza jest procesem obiektywnym, u podstaw którego znajdują się wymagania współczesnego etapu rozwoju gospodarczego, a zwłaszcza konieczność zapewnienia wielkiej skali produkcji, szybkiego postępu technicznego, rozwoju specjalizacji i kooperacji zarówno w samej produkcji, jak i w badaniach naukowych oraz konieczność dysponowania szerokimi rynkami zbytu. Podstawowym jej celem jest wzrost efektywności gospodarowania. Jego realizacji służą możliwości unowocześnienia gospodarki przez zmiany jej struktury.
Teorie międzynarodowych stosunków ekonomicznych sprowadzane są najczęściej do teorii handlu międzynarodowego (zagranicznego). Potwierdza to rys historyczny ich kształtowania się. Ich początków doszukiwać należy się już w starożytności, chociaż ujawniła ona wówczas specyfikę odpowiednią tamtym czasom. Problematyka ta dostrzegana była również w okresie średniowiecza. Radykalne przewartościowania nastąpiły jednak dopiero z chwilą zmiany podejścia do rozwoju handlu zagranicznego i międzynarodowego, pogłębione jeszcze bardziej na przełomie XIX i XX wieku. Problematyka wymiany międzynarodowej jest znaczącą dla współczesności. Funkcjonujące teorie wymiany międzynarodowej można podzielić na: teorie neoczynnikowe teorie neotechnologiczne oraz technologie popytowo-podażowe. Najbardziej znaczącą spośród nich jest teoria kosztów komparatywnych.https://www.facebook.com/v2.0/plugins/like.php?action=&app_id=&channel=https%3A%2F%2Fstaticxx.facebook.com%2Fx%2Fconnect%2Fxd_arbiter%2F%3Fversion%3D46%23cb%3Df24ed01c36ceaa4%26domain%3Dwww.ekonom.xmc.pl%26is_canvas%3Dfalse%26origin%3Dhttp%253A%252F%252Fwww.ekonom.xmc.pl%252Ff3038a8bd25c084%26relation%3Dparent.parent&container_width=0&href=http%3A%2F%2Fwww.ekonom.xmc.pl%2Fekonomia-miedzynarodowa%2Fteoria-kosztow-komparatywnych%2F&layout=button_count&locale=en_US&sdk=joey&send=false&show_faces=false 

Międzynarodowe stosunki finansowe jako część międzynarodowych stosunków ekonomicznych obejmują sobą problematykę systemu pieniężno-walutowego, systemu rozliczeń międzynarodowych oraz systemu cen światowych i mechanizmów jego kształtowania. Podstawowym elementem międzynarodowych stosunków finansowych jest system finansowo-walutowy. Jego konstrukcja oparta jest na międzynarodowym systemie walutowym,, który tworzą wszystkie rodzaje pieniądza, powszechnie i w długim okresie używane we wzajemnych rozliczeniach przez kraje trzecie (z których żaden nie jest emitantem) i pełniącego w nich funkcje miernika wartości, środka płatniczego i środka gromadzenia rezerw. Są one pełnione przez poszczególne waluty w różnym zakresie. Walutą międzynarodową może być: złoto, pieniądz narodowy kreowany przez narodowe władze monetarne poszczególnych państw oraz pieniądz międzynarodowy kreowany przez międzynarodowe instytucje finansowe. Mogą one mieć charakter walut światowych i walut regionalnych. Walutą światową jest pieniądz o zasięgu międzynarodowym. W obecnym wielowalutowym systemie jest nim dolar amerykański a obok niego także marka niemiecka i jen japoński oraz tzw. specjalne prawa ciągnienia (SDR) MFW pełniące rolę pieniądza światowego. Z walutą światową ściśle powiązane jest pojęcie pieniądza światowego, to jest takiego pieniądza który służy do regulowania (wyrównywania) sald bilansów płatniczych. Z kolei walutą regionalną jest pieniądz narodowy będący walutą międzynarodową o zasięgu międzynarodowym. Walutami tego typu są między innymi: frank francuski, funt szterling i frank szwajcarski. Pieniądz międzynarodowy będący walutą międzynarodową o zasięgu regionalnym nazywany bywa pieniądzem regionalnym. Przykładem takiego pieniądza jest ECU, będący pieniądzem międzynarodowym krajów Europejskiego Systemu Walutowego.

Istnienie i funkcjonowanie walut międzynarodowych ściśle związane jest z rynkiem walutowym oraz z wymienialnością walut. Rynek walutowy jest pośrednikiem w dokonywaniu transakcji kupna i sprzedaży walut obcych i jako taki stanowi go zespół wszystkich instytucji i osób wymieniających waluty obce oraz reguł rządzących zawieraniem transakcji (kupna i sprzedaży) walutowych. Ma on wymiar krajowy i międzynarodowy. Z rynkiem walutowym ściśle wiąże się pojęcie i funkcjonowanie kursu walutowego, rozumianego jako cena płacona w walucie krajowej za jednostkę waluty obcej lub cena waluty krajowej wyrażona w walucie obcej i pełniącego funkcję informacyjną i funkcję cenotwórczą. Przy rozliczeniach transakcji z zagranicą istotnym problemem jest poziom kursu walutowego. Znaczący wpływ na rozliczenia finansowe ma wymienialność walut. Najogólniej określając polega ona prawie swobodnego kupowania i sprzedawania obcego pieniądza – w tym złota – za walutę krajową oraz dokonywania rozliczeń międzynarodowych w walucie narodowej i walutach obcych bez jakichkolwiek ograniczeń. Obecnie żadna ze współczesnych walut nie spełnia tego warunku. Uzupełnieniem tej niedoskonałości jest z jednej strony – fakt powstania wielu rodzajów wymienialności, z drugiej zaś ukształtowanie się i funkcjonowanie kilku systemów rozliczeń międzynarodowych.

Istotą systemu rozliczeń obrotów z zagranicą jest regulowanie, powstałych między podmiotami znajdującymi się w różnych krajach, należności i zobowiązań pieniężnych z tytułu obrotu handlowego, usługowego, kapitałowego i świadczeń jednostronnych (nieodpłatnych). Stanowią go zarówno mechanizmy rozliczeń jak i instytucjonalne i ekonomiczne warunki ich realizacji. Rozliczenia międzynarodowe realizowane mogą być w dwojaki sposób: bez udziału pieniądza i wówczas przybierają formę kompensat towarowych lub z wykorzystaniem pieniądza gotówkowego przekazywanego sprzedającemu przez kupującego. Wsparciem dla funkcjonującej form rozliczeń obrotów handlowych stały się międzynarodowe ramy instytucjonalne handlu międzynarodowego, które pozwalają jego uczestnikom korzystne rozliczenie się.

Istotnym elementem międzynarodowych stosunków finansowych jest system cen światowych i mechanizmy jego kształtowania. Stanowi go z jednej strony ogół cen towarów uczestniczących w wymianie międzynarodowej wyrażonych w pieniądzu światowym, z drugiej strony zaś mechanizmy kształtowania się cen towarów będących przedmiotem eksportu i importu. Ranga tego elementu wynika z faktu, iż w znacznym stopniu stanowią one o wielkości i dynamice międzynarodowych obrotów handlowych, a także korzyści jakie poszczególne kraje odnoszą handlu zagranicznego. Pomocnym w ocenie tych zjawisk jest syntetyczny wskaźnik warunków wymiany (terms of trade).

Międzynarodowy obrót gospodarczy nazywany także międzynarodową wymianą gospodarczą obejmuje: międzynarodową wymianę towarów; międzynarodową wymianę usług; międzynarodowe transfery kapitału; międzynarodowe przepływy technologii oraz międzynarodowe przepływy siły roboczej.

Międzynarodowa wymiana towarów
Podstawowym obszarem międzynarodowego obrotu gospodarczego jest międzynarodowa wymiana towarów. Jest to historycznie najstarsza i najpowszechniej stosowana forma wymiany międzynarodowej. Najczęściej zamyka się ją w ramach szeroko rozumianego handlu zagranicznego, rozumiejąc pod tym pojęciem odpłatną wymianę towarów i usług z kontrahentami mającymi swoją siedzibę poza granicami kraju. Podstawy międzynarodowej wymiany towarów upatruje się w podziale pracy i specjalizacji w skali międzynarodowej.

Międzynarodowa wymiana usług
Międzynarodowy handel usługami jest tym obszarem międzynarodowej wymiany gospodarczej który zyskuje coraz bardziej na swoim znaczeniu. Usługi – zazwyczaj określane jak świadczenie społecznie użytecznych czynności, nie związanych bezpośrednio z wytwarzaniem dóbr rzeczowych – zaczęły odgrywać coraz większa rolę jako odrębny składnik wymiany międzynarodowej. Ich wzrost i rozszerzanie w ramach wymiany jest ściśle związane z postępem technicznym i intensyfikacją powiązań gospodarczych. Jednocześnie koniecznym stało się rozszerzenie pojęcia usług na te działalności które tworzą dobra materialne (poza działalnością w przemyśle przetwórczym i wydobywczym oraz w rolnictwie) jak np. usługi budowlane, krawieckie itp.
Ogromna różnorodność i nieporównywalność usług przy znacznych różnicach terminologicznych i nieporównywalności statystyk narodowych stanowi znaczące utrudnienie w analizach i ocenach roli tego obszaru wymiany międzynarodowej w gospodarce światowej. Na przeszkodzie stoją zwłaszcza cechy usług. Efekt większości z nich nie przybiera postaci materialnej, co powoduje, że większości usług nie można produkować na zapas oraz magazynować. Trudno je również rejestrować, a zwłaszcza uchwycić moment sprzedaży. Ich zaletą jest natomiast to, że ich eksport jest na ogół bardziej efektywny niż eksport dóbr materialnych.
Wzrost znaczenia usług w międzynarodowych obrotach gospodarczych nastąpił za przyczyną wielu czynników. Do najważniejszych zaliczyć należy: wzrost zamożności społeczeństw i dysponowanie większą ilością wolnego czasu – co wywołało zapotrzebowanie na dodatkowe usługi wykonywane dotąd w obrębie gospodarstw domowych oraz na usługi przedtem nie istniejące; wzrost produkcji towarów, które pociągnęły za sobą rozwój usług uzupełniających (np. transport, ubezpieczenia) unowocześnienie sektora usług w miarę postępu techniki i w ślad za tym narodziny nowych rodzajów usług; zwiększenie możliwości świadczenia usług na odległość dzięki nowoczesnej technice (np. łączność komputerowa) wzrost specjalizacji usług i rozwój wyspecjalizowanych firm usługowych itd.

Czynniki te spowodowały istotny wzrost roli usług w rozwoju gospodarczym wielu krajów oraz w tworzeniu produktu krajowego a także kształtowaniu sytuacji płatniczej tych krajów. W związku z tym dała się zaobserwować następująca prawidłowość: im gospodarka jest bardziej rozwinięta, tym wyższy jest w niej udział usług w tworzeniu PKB oraz mają one większy udział w ogólnym zatrudnieniu.

Międzynarodowe transfery kapitału
Istotnym elementem składowym i funkcjonalnym międzynarodowej wymiany gospodarczej są międzynarodowe transfery kapitału. Przyczyną ich zaistnienia (wystąpienia) jest przede wszystkim:

a) chęć zapewnienia w krótkim okresie wyższej stopy zysku, niż przynoszą inwestycje w kraju, która wywołana jest ograniczonymi rozmiarami rynku wewnętrznego, wysokimi płacami i podatkami lub wysokimi cenami surowców;

b) dążenie do osiągnięcia wyższej stopy procentowej od wolnych kapitałów;

c) zagwarantowanie dostępu do deficytowych źródeł surowców;

d) ominięcie barier celnych za pomocą lokat w krajach, w których te bariery nie występują;

e) możliwość wykorzystania przewagi technologicznej, która nie występuje w stosunkach z krajowymi producentami, a stwarza możliwość osiągnięcia zysku za granicą;

f) motyw lepszej lokaty kapitału – co do terminów, stopnia zysku, stopy ryzyka, oprocentowania, płynności, itp.

g) zapewnienie bezpieczeństwa lokat kapitałowych, o którym stanowi przede wszystkim stabilizacja ekonomiczna i polityczna.

Skutkiem międzynarodowych przepływów kapitałowych jest wzrost światowego dochodu, który to jest efektem tego, że eksport kapitałów do krajów odczuwających deficyt kapitału pozwala w nich na uruchomienie nie wykorzystywanych czynników produkcji.

We współczesnym świecie spotykamy się z różnymi formami transferu kapitału. Najczęściej są to:

a) Bezpośrednie lokaty kapitałowe – określane także jako inwestycje bezpośrednie. Polegają one na dokonywaniu nakładów kapitałowych w przedsiębiorstwach innych krajów. Dokonują ich na

b) Pośrednie lokaty kapitałowe – zwane często inwestycjami portfelowymi. Polegają one na zakupie zagranicznych papierów wartościowych (akcje, obligacje, skrypty dłużne, bony skarbowe) które przynoszą dochód, ale nie dają prawa własności i kontroli nad przedsiębiorstwami i instytucjami, które są emitantem tych papierów. Dokonują ich zazwyczaj właściciele drobnych kapitałów, którzy dążą do uzyskania wyższych zysków i dywident.

c) Międzynarodowe przepływy kapitału pożyczkowego. Polegają one na udzielaniu przez międzynarodowe instytucje finansowe, państwa, banki i przedsiębiorstwa, kredytów (o różnych horyzoncie spłaty, różnej skali oprocentowania i na różnych warunkach spłaty) poszczególnym państwom, przedsiębiorstwom i instytucjom prywatnym. Niektóre spośród nich – zwłaszcza te z organizacji międzynarodowych i mające charakter kredytów państwowych, w określonych warunkach mogą zostać potraktowane jako pomoc gospodarcza.

d) Krótkookresowe przepływy kapitału, powodowane najczęściej różnicami w poziomie stopy procentowej w innych krajach. W warunkach normalnych mogą one przybrać charakter przepływu niespekulacyjnego, gdy dotyczą czasowo wolnych kapitałów ulokowanych w krótkim okresie na korzystniejszej niż w kraju stopie procentowej. Natomiast spekulacyjnymi będą przepływy kapitałowe wówczas, gdy spowodowane są ucieczką z kraju przed niekorzystną zmianą kursów walutowych (czego przejawem jest dewaluacja lub rewaluacja waluty krajowej) a następnie po stabilizacji warunków powrót do kraju. Pozwala to uzyskać zyski nadzwyczajne.

Międzynarodowe przepływy technologii
Postęp techniczny i związany z nim rozwój międzynarodowego podziału pracy przyczynia się do wzrostu intensywności powiązań ekonomicznych pomiędzy poszczególnymi krajami. W ostatnich latach coraz ważniejszym obszarem tych powiązań stał się przepływ (transfer) technologii. Przybiera on różne formy techniczno-organizacyjne – od obrotów wyrobami gotowymi o wysokim stopniu zaawansowania technicznego, sprzedaży licencji i patentów, udostępniania know-how, dokonywania zagranicznych inwestycji bezpośrednich po emigrację specjalistów.

Międzynarodowe przepływy siły roboczej
We współczesnych międzynarodowych obrotach gospodarczych znaczące miejsce mają również międzynarodowe przepływy siły roboczej – rozumiane jako zmian pobytu i miejsca zamieszkania na okres nie krótszy niż jeden rok. Zjawisko to nie jest nowym, ma ono bowiem swój historyczny byt. Przyczyn międzynarodowej migracji ludności powodowane są przede wszystkim względami ekonomicznymi, a obok nich także politycznymi, religijnymi, ideologicznymi a nawet rasowymi. W wielu przypadkach wskazane przyczyny nakładają się na siebie. Najważniejszymi spośród nich są przyczyny ekonomiczne – w tym najczęściej dążenie do pozyskania wyższej płacy.
Zaistnienie migracji wymaga podjęcia szeregu bardzo intensywnych, trudnych, ryzykownych i często kosztownych przedsięwzięć. Z reguły natrafiają one na bariery o charakterze administracyjnym ze strony kraju docelowej migracji.
Ciężką do pokonania jest bariera adaptacyjna, która zmusza imigranta do dostosowania się do warunków panujących w kraju osiedlenia. W pierwszym rzędzie konieczne staje się opanowanie obcego języka, przyjęcie nowych zwyczajów i wejścia w inny krąg kulturowy. Ujawniają się również przeszkody formalne – jak np. trudności z uznaniem dyplomów i uprawnień – co sprawia, iż z reguły imigrant plasowany jest na dalekiej pozycji społecznej w kraju osiedlenia. Bolączką migracyjną są często także przejawy wrogości i niechęci. Migracja siły roboczej, podobnie jak wywóz kapitału, powoduje istotne skutki ekonomiczne. Wpływ ten ujawnia się zarówno na kraj eksportujący siłę roboczą, jak i na kraj ją importujący.

W kraju eksportującym siłę roboczą, emigracja zwiększa możliwości produkcyjnego zatrudnienia części siły roboczej dotąd bezrobotnej. Na gospodarkę tych krajów korzystnie wpływają także transfery części zarobków emigrantów. Pewną korzyścią jest także dla tych krajów powrót części spośród emigrantów – dysponują oni bowiem nie tylko nowymi kwalifikacjami zawodowymi, ale również w oparciu o zgromadzone poza granicami kapitały podejmują często działalność inwestycyjną w kraju rodzimym. Za straty dla kraju będącego źródłem migracji uznać należy zaś pozbywanie się części bardzo przedsiębiorczej siły roboczej. Straty są zwłaszcza znaczne wówczas gdy emigrują osoby o wysokich kwalifikacjach.
Natomiast kraj przyjmujący imigrantów z reguły uzyskuje większe korzyści niż kraj skąd oni pochodzą. Ze względu na to, ze są to najczęściej ludzie młodzi, dobrze wykształceni pozyskuje on pracowników bez konieczności ponoszenia większych wydatków na ich kształcenie. Korzyści te mają miejsce zwłaszcza wówczas gdy imigranci mogą stosunkowo szybko zapełnić lukę na rynku pracy. Niekiedy bardzo przydatne okazują się unikatowe kwalifikacje imigrantów, pozwalające na wzbogacenie oferty rynkowej bądź też przyczynienie się do postępu naukowo-technicznego w jakiejś dziedzinie. Zagrożeniami zaś dla kraju przyjmującego migrantów są zagrożenia w postaci konieczności ponoszenia szeregu wydatków związanych z koniecznością przystosowania migrantów do życia w nowych warunkach.

Ważną dziedziną ekonomii lokalizowaną w obszarze makroekonomii jest ekonomia międzynarodowa – określana najczęściej mianem międzynarodowych stosunków ekonomicznych lub międzynarodowych stosunków gospodarczych. Jako dyscyplina naukowa zmierza ona do poznania zasad i mechanizmów funkcjonowania współczesnej gospodarki światowej. Należy ona do najbardziej rozwijanych dziedzin teorii ekonomii w jej szerokim rozumieniu. Jest to w dużej mierze wynikiem jej związków z dokonującymi się przemianami w strukturze współczesnej gospodarki światowej.
Przemiany z którymi mamy do czynienia we współczesnym świecie a zwłaszcza procesy globalizacji i regionalizacji życia gospodarczego zmuszają do nowego spojrzenia na nie. Tradycyjne postrzeganie faktów i zdarzeń we współczesnej gospodarce światowej nie pozwala wzbogacić analizy ekonomicznej tych problemów nowymi aspektami i konkluzjami.
Nauka o międzynarodowych stosunkach ekonomicznych obejmuje problematykę teorii jak i polityki. Rozpatrywane przez nią zjawiska dokonywane są zarówno z punktu widzenia świata jako całości, jak i z punktu widzenia określonego kraju, czy grupy krajów.

Międzynarodowe stosunki gospodarcze opierają się w punkcie wyjścia na takich samych podstawach metodologicznych, jak pozostałe dziedziny ekonomii. Motywy i sposób zachowania się ludzi i przedsiębiorstw są takie same w sferze aktywności krajowej jak o aktywności międzynarodowej. Obok jednak tej jednorodności podstawy wyjściowej, wielu ekonomistów dostrzega także pewne odrębności metodologiczne. Stanowią je własne narzędzia analizy oraz specyficzne idee i założenia (jak np. koncepcja korzyści komparatywnych, kwestie zadłużenia zagranicznego czy rynku dewizowego). Za główną przyczynę prób traktowania międzynarodowych stosunków ekonomicznych jako odrębnej dyscypliny w naukach ekonomicznych jest fakt istnienia niezależnych, suwerennych państw poprzedzonych granicami politycznymi.
Selektywność wykładu niniejszego podręcznika powoduje, iż rozważania w nim zawarte zostały ograniczone do przedstawienia: istoty międzynarodowych stosunków ekonomicznych, systemu gospodarki światowej, problemów wpływu handlu zagranicznego na wzrost gospodarczy oraz międzynarodowego systemu walutowego i finansów międzynarodowych. Niemniej jednak i ten zakres problemów pozwala: poszerzyć horyzonty myślowe studiującego ekonomię poza pojęcia problemów gospodarstwa domowego, przedsiębiorstwa i gospodarki narodowej; precyzyjniej zrozumieć zachodzące w skali świata procesy; uświadomić, że część narodowych problemów gospodarczych może być z powodzeniem rozwiązane w ramach międzynarodowej współpracy gospodarczej. Wszystkie one ujawniają obok wymiaru naukowego także wymiar praktyczny.

Międzynarodowe stosunki ekonomiczne mają wymiar nauki i praktyki.
Nauka obejmuje teorię i politykę. Teoria zajmuje się badaniem praw ekonomicznych rządzących procesami zachodzącymi w gospodarce światowej. Rozpatruje ona zjawiska z punktu widzenia:
świata jako całości i wówczas dotyczy międzynarodowych stosunków gospodarczych widzianych jako przepływy towarów i usług, technologii i pieniądza między różnymi krajami lub grupami krajów;
określonego kraju czy grupy krajów i wówczas dotyczy zagranicznych stosunków gospodarczych danego kraju widzianych jako powiązania gospodarcze określonego kraju lub ugrupowania krajów z zagranicą.
Wyszczególnione płaszczyzny realizacji międzynarodowych operacji gospodarczych pozwalają na rozróżnienie dwóch pojęć ” międzynarodowych stosunków gospodarczych” i “zagranicznych stosunków gospodarczych”.
Polityka natomiast określa metody i środki osiągania przez państwo postawionych sobie celów gospodarczych oraz osiągania celów różnych krajów w drodze współpracy gospodarczej z zagranicą (głównie przez zawieranie międzynarodowych porozumień gospodarczych), jak też tworzenie wspólnych, międzynarodowych instytucji i organizacji gospodarczych.

Istota międzynarodowych stosunków ekonomicznych
Międzynarodowe stosunki ekonomiczne (nazywane także międzynarodowymi stosunkami gospodarczymi) to część ogólnych stosunków ekonomicznych nawiązywanych na forum międzynarodowej działalności gospodarczej.
Obejmują one:

międzynarodowy podział pracy;
międzynarodową wymianę gospodarczą (międzynarodowy obrót gospodarczy);
międzynarodową wymianę towarów;
międzynarodową wymianę usług;
międzynarodowe obroty (transfery) kapitałowe;
międzynarodowe przepływy technologii;
międzynarodowe przepływy ludności (siły roboczej).
międzynarodowe stosunki finansowe;

Zakres międzynarodowych stosunków ekonomicznych jest więc bardzo szeroki. Oddziaływują one na wszystkie sfery działalności gospodarczej. Wpływają na tempo i kierunki rozwoju gospodarczego. Decydują o pozycji ekonomicznej i politycznej poszczególnych krajów w świecie.

Międzynarodowy podział pracy
Międzynarodowy podział pracy jest zjawiskiem historycznym i stanowi szczególną formę społecznego podziału pracy, dokonującego się między podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą w obrębie różnych organizmów państwowych. Jest on wynikiem pojawienia się trwałych nadwyżek produkcyjnych w jednych krajach i możliwości ich zbytu w innych krajach oraz możliwości przemieszczania wzrastającej ilości towarów na znaczne odległości. Warunkiem jego zaistnienia są więc nie tylko nadwyżki produkcyjne ale również rozwój odpowiedniej infrastruktury organizacyjno-ekonomicznej i technicznej, zapewniającej łatwość, trwałość, bezpieczeństwo oraz dużą intensywność i regularność powiązań z innymi krajami. Głównej zaś jego siły napędowej należy upatrywać w rozwoju techniki, coraz szerszym stosowaniu jej dorobku w praktycznym działaniu oraz w doskonaleniu narzędzi pracy i metod ich wykorzystania.

Międzynarodowy podział pracy bywa rozpatrywany w kategoriach statycznych lub też w kategoriach dynamicznych. W statycznym ujęciu zakłada on przyjęcie osiągniętej już struktury towarowej i geograficznej za daną i niezmienną. Natomiast w ujęciu dynamicznym, zakłada on konieczność nieustannych zmian w strukturze produkcji i handlu, w oparciu z jednej strony o możliwości rozwojowe danej gospodarki, z drugiej zaś o potrzebę jej adaptacji do zmieniających się technik wytwarzania, dostępu do bogactw naturalnych, zmian wielkości oraz struktury popytu i podaży itp.

Kształtowanie międzynarodowego podziału pracy uzależnione jest od szeregu czynników. Najogólniej podzielić je można na wewnętrzne i zewnętrzne. Wewnętrzne wiążą się specyficznymi własnościami gospodarki konkretnych krajów, takimi jak warunki naturalne (położenie geograficzne, klimat, zasoby naturalne, warunki glebowe oraz czynniki demograficzne), osiągnięty poziom rozwoju, struktura gospodarki, postęp techniczny, czynniki systemowe i pozaekonomiczne. Z kolei czynniki zewnętrzne wiążą się z efektami rozwoju i przekształceń strukturalnych gospodarki światowej. Uzewnętrzniają się one jako wzajemne oddziaływania krajów o różnym poziomie rozwoju, odmiennym potencjale ekonomicznym i demograficznym, różnych systemach społeczno-ekonomicznych, odmiennej kulturze czy też tradycjach powodujące powstawanie impulsów do przekształcania się struktur gospodarczych i społecznych, zmiany hierarchii celów, rozwiązań organizacyjnych i technicznych, przejmowania wzorców postępowania.

W warunkach gospodarki rynkowej zachowaniami wytwórców i producentów rządzi ten sam motyw, jakim jest maksymalizacja korzyści materialnych, to jest: w przypadku wytwórców zysk, a w przypadku nabywców umiejętność nabywania dóbr oferowanych na rynku. Problem maksymalizacji korzyści nabywców wyjaśnia teoria wyboru konsumentów (określana także jako teoria zachowania konsumenta). Zajmuje się ona zachowaniem konsumentów na rynku i ich wrażliwością na zmiany sytuacji rynkowej czyli elastycznością popytu.

Podstawy teorii wyboru konsumenta
Teoria zachowania konsumentów stara się znaleźć odpowiedź na następujące kluczowe pytania:
w jaki sposób konsumenci wybierają określone produkty i jaką ich ilość są skłonni kupić ?
jaki jest wpływ zmian cen na zakupy konsumentów?
Pomocnym w poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania jest specyfikacja wspólnych cech konsumentów. Najogólniej określając wszyscy konsumenci posiadają trzy cechy wspólne:

po pierwsze, wiedzą czego chcą

po drugie, dysponują ograniczonymi środkami (budżetami)

po trzecie, napotykają na ceny, na które nie mają żadnego, lub tylko ograniczony wpływ.

Rynek oferuje zwykle wiele rozmaitych dóbr i usług, które mogą zaspokoić potrzeby konsumentów. Mając na uwadze te zależności teorię wyboru konsumenta rozpatrzyć trzeba ze względu na zasady zachowań konsumenta, dostosowanie się go do zmian dochodu i zmian cen oraz na niego komplementarności i substytucyjności dóbr.

Zasady zachowań konsumenckich
Konsumenci poprzez wielkość i strukturę popytu, jaką zgłaszają na rynku, określają co i ile ma być wytwarzane przez producentów. Wielu ekonomistów uważa jednak taki punkt widzenia za jednostkowy, optując za dostrzeganiem również drugiej strony, to jest producentów. Oba te spojrzenia oddają istotę różnych aspektów gry rynkowej. świadczy to jednocześnie o sile i atrakcyjności oraz efektywności systemu rynkowego.
Współcześnie teoria postępowania konsumenta odwołuje się do trzech podstawowych twierdzeń, tj. o:

1) ekonomicznej racjonalności konsumenta; wg. której konsument wybierając między różnymi alternatywnymi konsumpcji, czyni to w sposób świadomy, zgodnie z własnym interesem i korzyściami

2) odpowiedniej informacji, zgodnie z którą konsument – posiadając pełną i prawidłową informację o produktach – sam potrafi najlepiej ocenić na czym polegają jego korzyści, a wszystkie błędy w tym obszarze są wynikiem braku odpowiedniej informacji.

3) substytucyjności dóbr, według którego konsument decyduje o wyborze struktury własnej konsumpcji zgodnie ze swoimi preferencjami, dochodami oraz cenami dóbr obowiązującymi na rynku, co oznacza możliwości zastępowania jednych dóbr drugimi.

Twierdzenia te stanowią jednocześnie główne elementy teorii zachowania się konsumenta, przybierając rolę jej podstawowych zasad. Ich istota sprowadza się do następujących założeń:

po pierwsze: wybory konsumenta są zgodnie z jego własnym interesem

po drugie: wybory między alternatywami konsumpcji dokonują się w oparciu o dostępne informacje

po trzecie: w procesach wyboru konsumenta uwzględnia się substytucyjność między dobrami.

Bazując na takiej formule elementów i założeń teorii zachowania się konsumenta, dla wyjaśnienia prawidłowości rządzących tym zachowaniem, mikroekonomia odwołuje się do szeregu kategorii ekonomicznych, spośród których za podstawowe uznać trzeba: użyteczność, preferencje, obojętność konsumenta, subwencje, wybór – odnoszone każdorazowo do wielu płaszczyzn – w tym przede wszystkim do płaszczyzn marginalnych.

Ograniczenia zachowań konsumenckich
Zachowania konsumentów na rynku ograniczane są szeregiem czynników wśród których za najważniejsze uznać należy takie czynniki, jak: gusty i preferencje konsumentów; ilość pieniędzy jaką dysponują – czyli inaczej dyspozycyjnym budżetem oraz ceny alternatywnych dóbr.

Gusty i preferencje konsumentów
Pierwszą grupą czynników ograniczających zachowania konsumentów są preferencje i gusty konsumentów. Pierwszy z czynników wiąże się z użytecznością a drugi z czynników z obojętnością.

System preferencji konsumenta
Tradycyjne posługiwanie się kategorią użyteczność, dopuszczające możliwość mierzenia jej u każdego konsumenta, stojąc w sprzeczności z założeniami racjonalności decyzji każdego konsumenta, zmusiło współczesną teorię do innego jej traktowania. Została ona oparta o pewne założenia dotyczące preferencji konsumenta. Zakłada ona, że konsument dokonuje równocześnie wyborów wielu dóbr, które spełniłyby w najwyższym stopniu dane preferujące konsumenta. Podstawą wyborów konsumenta jest zaś uporządkowany system preferencji odnośnie kombinacji konsumowanych dóbr.
Podstawą funkcjonowania systemu preferencji jest zbiór założeń dotyczących preferencji, z których najważniejszymi:

1) założenie kompletności preferencji, dopuszczające możliwość określenia przez konsumenta preferencji konsumpcji swoich dóbr spośród różnych kombinacji konsumpcji tych dóbr; oraz dopuszczające możliwość uporządkowania ich tak, aby konsument był zdolny określić które preferuje, a które dają mu takie same zadowolenie i w efekcie są dla niego obojętne (np. jeśli konsument, biorąc pod uwagę kombinacje A i B, potrafi określić, czy woli A od B, czy też preferuje B w stosunku do A, czy też kombinacje A i B są dla niego obojętne)

2) założenie powszechności preferencji, formułując pogląd, że wybory konsumenta między różnymi kombinacjami dóbr są przechodnie (np. jeśli konsument preferuje kombinację A od B i jednocześnie określa, iż woli B od C oznacza to, iż konsument preferuje kombinację A w stosunku do C; podobnie jeśli dla konsumenta kombinacja A i B oraz B i C są dla konsumenta obojętne, wtedy również kombinacja A i C jest również obojętna)

3) założenie nienasyconości zadowolenia konsumenta, opierające się na stanowisku, że konsument zawsze preferuje kombinację dóbr dostarczającą mu więcej zadowolenia od kombinacji dającej mniej zadowolenia.

Obojętność a gusty
Odwołując się do założeń dotyczących preferencji konsumenta można zbudować model zachowania się konsumenta podejmującego decyzje wyboru kombinacji konsumowanych dóbr. Jego istotę opisuje kategoria krzywej obojętności konsumenta, przedstawiana w formie wykresu. Krzywe obojętności konsumenta charakteryzują się tym, że: mają nachylenie negatywne; nie mogą się przecinać; są wypukłe w stosunku do początku układu oraz, że jest ich nieskończenie wiele. Krzywa obojętności konsumenta przedstawia wszystkie kombinacje konsumpcji dwóch dóbr, które są dla konsumenta obojętne. Wskazuje ona, że: każda kombinacja daje konsumentowi takie same zadowolenie;
dana krzywa obojętności charakteryzuje się stałym poziomem zadowolenia posiada ono nachylenie negatywne, które zmniejsza się w miarę zwiększania konsumpcji dobra odłożonego na osi rzędnych krzywych obojętnych może być nieskończenie wiele, a ich wzajemne położenie wskazuje na różnice w poziomach zadowolenia konsumenta poziom zadowolenia wzrasta w miarę przesuwania się konsumenta z krzywej obojętności położonej niżej na położoną wyżej.

Użyteczność a wybór konsumenta
Z wyborem konsumenckim ściśle związana jest użyteczność pozyskiwanych do konsumpcji dóbr . Rozumie się przez nią suma zadowolenia jaką osiąga indywidualny konsument z konsumowania posiadanego danego dobra. Kategoria użyteczności jest: abstrakcją i jak taka ma charakter subiektywny; odzewem na pytanie: ile zadowolenia dostarczają konsumentowi kupowane przez niego produkty i usługi współcześnie traktowana jako kategoria porządkowa odzwierciedlająca uporządkowany system preferencji; skonkretyzowana do “maksymalizacji użyteczności” wskazuje jak konsument w swoich wyborach dąży do wybrania takiej kombinacji konsumowanych dóbr, która dawałaby mu możliwie największe zadowolenie; rozpatrywana jako użyteczność całkowita i marginalna Użyteczność całkowita (UC) to suma użyteczności konsumowanej ilości produktu lub usługi.

gdzie: Q – ilość konsumowanego dobra “i”
i = 0,….,n
Użyteczność marginalna (UM) to wyraz zadowolenia konsumenta ze zwiększenia (zmniejszenia) konsumpcji danego dobra o kolejną dodatkową jednostkę.

Pomiędzy ilością konsumowanego dobra a użytecznością dają się zaobserwować następujące zależności:

1) Użyteczność całkowita (UC) konsumpcji danego dobra rośnie (spada) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumowanego dobra.

2) Użyteczność marginalna (UM) zmniejsza się (rośnie) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumpcji dobra .
Powyższe zależności uwidaczniają :

a) w odniesieniu do użyteczności całkowitej, że: wzrasta ona w miarę zwiększania ilości konsumowanego dobra, jednak coraz wolniej; a po osiągnięciu znacznej ilości konsumowanego dobra, może wystąpić spadek użyteczności całkowitej jako wynik faktu, iż w miarę zwiększania konsumpcji użyteczność każdej dodatkowo konsumowanej jednostki dobra jest coraz mniejsza.

b) w odniesieniu do użyteczności marginalnej, że: przyrosty zadowolenia z konsumpcji zmniejszają się wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra.

Reasumując, można przyjąć, iż po przekroczeniu pewnej wielkości konsumpcji dalsze zwiększanie konsumowania danego dobra zacznie przynosić konsumentowi zadowolenie negatywne (niezadowolenie). Spowoduje to jednocześnie ujemny poziom użyteczności marginalnej i spadek użyteczności całkowitej. Oznacza to, że konsument maksymalizujący korzyści (zadowolenie) z konsumpcji będzie je zwiększał, tylko do momentu w którym (UM = 0) użyteczność marginalna osiągnie poziom”0″. Reasumując, ogólną zasadą postępowania konsumentów jest to, że dokonują oni zakupów takich dóbr i usług, które są dla nich użyteczne, a w konkretnych wyborach kierują się zasadą maksymalizacji użyteczności. Ujmując rzecz w kategoriach bardziej ogólnych, oznacza to, że działania ludzkie mają charakter celowo racjonalny. Konsumenci przez użyteczność rozumieją: satysfakcję, przyjemność lub korzyść jaką osiągają w wyniku spożycia jakiegoś dobra lub usługi. Z ekonomicznego punktu widzenia rozróżnia się użyteczność całkowitą i krańcową. Użyteczność całkowita to suma satysfakcji osiągniętej przez konsumenta. Wiedząc, że ilość potrzeb, jakie pragniemy zaspokoić i satysfakcji stąd osiąganej nie jest ograniczone, ze względu na rzadkość materialnych środków zaspokojania potrzeb, musimy jednocześnie mieć świadomość jako konsumenci, że dążenie do maksymalizacji użyteczności całkowitej jest związane z koniecznością rezygnacji z niektórych dóbr, które w danym momencie dostarczają mniej satysfakcji. Oznacza to, że konsument stoi przed koniecznością wyboru pewnej kombinacji rodzaju i ilości dóbr, jakie pragnie posiąść, stąd też dąży do maksymalizacji użyteczności tych dóbr. Istotę maksymalizacja użyteczności poszczególnych dóbr przez konsumenta wyjaśnia układ kształtowania się ich kombinacji w postaci wykresu. Pokazuje on, że: każda z krzywych pokazuje możliwości różnych kombinacji dóbr X i Y, które przyniosą określony, równy dla danej krzywej poziom użyteczności, czy satysfakcji każda z krzywych ukazuje różny poziom użyteczności czy satysfakcji najmniejszej dla U1 i największej dla U4 i do tego ostatniego poziomu konsumenci będą aspirować, kierując się zasadą maksymalizacji użyteczności. Użyteczność danego dobra dla konsumenta nie jest wielkością stałą i zmienia się w zależności od: ilości dobra, stojącej do dyspozycji konsumenta i dostępności innych dóbr substytucyjnych lub komplementarnych. Oznacza to, że wartość, jaką dany człowiek przywiązuje do poszczególnych jednostek danego dobra jest zależna od ilości już spożytych jednostek danego dobra. Dla pełniejszego wyjaśnienia istoty użyteczności danego dobra lub usługi ekonomia odwołuje się do kategorii użyteczności krańcowej . Określa się ją jako dodatkową satysfakcję uzyskaną przez konsumenta ze spożycia każdego kolejnego towaru lub usługi. Zachowaniem konsumentów na rynku kieruje zasada malejącej użyteczności krańcowej, która mówi, że w miarę jak spożycie danego dobra lub usługi rośnie w określonym czasie, ich użyteczność krańcowa maleje”. Przykładem tego jest następująca sytuacja. W miarę spożywania jabłek użyteczność całkowita rośnie w tempie malejącym, co związane jest ze zmniejszającą się użytecznością krańcową każdego kolejnego jabłka. Amator jabłek osiąga stan nasycenia po skonsumowaniu szóstego owocu w danym dniu, a konsumpcja każdego kolejnego sprawia mu przykrość (ujemna użyteczność końcowa) i zmniejsza jego całkowitą użyteczność.

Szczęśliwie dla konsumenta ma on zazwyczaj możność wyboru więcej dóbr konsumpcyjnych lub substytucjonalnych. W ukazanej na wykresie sytuacji konsument ograniczy się do spożycia 5-6 jabłek, a dietę swa uzupełni innymi owocami (na przykład pomarańczami) i w ten sposób zmaksymalizuje swoją krańcową satysfakcję. Nawet bowiem jeśli woli jabłka od pomarańczy, to użyteczność krańcowa szóstego jabłka będzie niższa od użyteczności krańcowej pierwszej czy drugiej pomarańczy.

Na użyteczność dóbr i usług znaczący wpływ ma również ich substytucyjność. Jeśli przyjąć, że przedmiotem wyboru konsumenta są są dwa dobra: dobro X (jabłko) i dobro Y (pomarańcze), to dokonuje się on często w oparciu o ich substytucję. Istotę tego wyboru uwidacznia kształtowanie się krzywych ich użyteczności. Krzywa na wykresie łączy wszystkie punkty, w których konsument osiąga ten sam punkt użyteczności. Zmiana preferencji z A na preferencję B oznacza, że konsument gotów jest zrezygnować z 1 jabłka na rzecz 1 pomarańczy więcej. Przejście jednak z opcji B na opcję C oznacza już, że konsument gotów jest zrezygnować z kolejnego jabłka (BT = 1), pod warunkiem zwiększenia konsumpcji pomarańczy o 2 owoce (TC = 2). Ilość dobra Y (pomarańczy), jabłka jest niezbędne do rekompensaty dobra X (jabłka) nazywamy krańcową stopą substytucji dobra X przez dobro Y. Krańcowa stopa substytucji, to ilość dobra Y, jaka jest niezbędna do rekompensaty dobra X przez dobro Y (MRS – marginal rate of substitution) . Pokazuje ona preferencje nabywców w stosunku do dóbr substytucyjnych.

Im większe (bardziej strome) jest nachylenie krzywej obojętności, tym wyższą wartość przyjmuje MRS.
Przedstawione analizy zachowań konsumenta opierają się o zasady dokonywania przezeń wyrobów w warunkach, w których kierowały się one jedynie swoimi gustami i preferencjami, pomijając ograniczenia budżetu domowego i różnice cen różnych dóbr. W takiej sytuacji zasada wyboru staje się dość prosta. Konsument osiąga maksymalną satysfakcję, gdy użyteczności krańcowe ostatniej jednostki każdego z dóbr są sobie równe.
MUx = MUy
Formuła powyższa oznacza, że jest raczej pewne, że konsument nie kupi i nie spożyje kolejnego jabłka, jeśli większa użyteczność przypisze kolejnej pomarańczy i odwrotnie. Więc dąży on do pewnego stanu równowagi, nazywanego w ekonomii równowagą konsumenta, przez którą rozumie się względną stabilność zwyczajów nabywczych, przy których konsument maksymalizuje swą satysfakcję.
Dochody ludzi nie są jednak ograniczone, a ceny poszczególnych dóbr i usług zwykle różnią się od siebie. Ma to wpływ na wybory konsumentów.
Możemy sformułować prawidłowość: w warunkach różnicy cen dóbr X oraz Y jednostka osiąga stan równowagi i maksymalizuje użyteczność wtedy, gdy relacje użyteczności każdego dobra do jego ceny są sobie równe.

Budżetowe ograniczenia zachowań konsumenta
Konsument postępuje w taki sposób, w każda ostatnia złotówka wydana na dane dobro umożliwiła uzyskanie takiej samej wielkości satysfakcji. Większość konsumentów, kupując buty, obiad czy wycieczkę zagraniczną nie myśli oczywiście bezpośrednio kategoriami użyteczności krańcowej. Zazwyczaj jednak rozpatrują oni różne alternatywy i dążą choćby nieświadomie do zrównania użyteczności krańcowych i nabywanych produktów na tyle, na ile jest to możliwe.
Gdyby dochody konsumentów były nieograniczone, nie mieliby oni większych problemów z dokonywaniem wyborów, ponieważ byłby on uwarunkowany jedynie ich pragnieniami i preferencjami, które lokowałyby się w krzywej maksymalnej użyteczności U4. W rzeczywistości jednak zachowania konsumentów zależą także od tego, czy są zdolni kupić. To, co konsumenci są zdolni kupić zależy z kolei od ich dochodów i relacji cen miedzy poszczególnymi produktami.
Załóżmy, że dochód wynosi 100 zł, cena jednostki odzieży 20 zł, a cena jednostki żywności 10 zł. Możliwe opcje, jakie otwierają się przed konsumentami w takiej sytuacji przedstawi linia budżetu KL.

Dotychczasowe rozważania dociekające istoty teorii wyboru konsumenta, dowiodły, że celem konsumenta jest osiągnięcie maksymalnych korzyści z konsumpcji konsument wolałby dokonywać wyboru między produktami i usługami których użyteczność całkowita jest największa oraz, że będzie on zawsze preferował kombinację dóbr znajdującą się na wyższej krzywej obojętności w porównaniu do kombinacji na niższej krzywej obojętności wybory dokonywane przez konsumenta w oparciu o swoje preferencje w rzeczywistości gospodarczej napotykają na liczne ograniczenia, o charakterze obiektywnym, mające swoje źródła w istnieniu zjawiska rzadkości zasobów najważniejszymi ograniczeniami wyborów konsumenta są zasoby pieniężne, którymi w danym momencie dysponuje konsument, oraz ceny produktów i usług, z którymi konsument spotyka się na rynku. Mając na uwadze te uwarunkowania, konsument zmuszony jest podjęcia określonych działań dostosowawczych. Winny one w pierwszym rzędzie zostać skoncentrowane na dostosowaniu się do zmian dochodów i zmian cen.