Dla rynku, obok zagadnień związanych z wyznaczaniem cen i ilości produktów konsumpcyjnych na rynku (doskonale i niedoskonale konkurencyjnym) istotnymi i równie ważnymi są zagadnienia związane z ustalaniem cen na czynników produkcji oraz wielkości popytu na te czynniki. Kwestie dotyczące tej problematyki są przedmiotem zainteresowań teorii ustalania cen czynników zwanych również teorią podziału. Ekonomia wyróżniając dwa aspekty podziału: między poszczególne jednostki (gospodarstwa domowe) oraz pomiędzy różne czynniki produkcji (renta dla ziemi, płace dla pracy i zyski dla kapitału) podporządkowuje go popytowi i podaży. Oznacza to, że kwestie te są także częścią składową ogólnej teorii cen.
Przedstawienie istoty problemu rynków czynników produkcji wymaga określenia: relacji pomiędzy zasobami gospodarczymi a czynnikami produkcji; istoty rynku czynników produkcji i jego roli w gospodarce rynkowej oraz kształtowania się cen na czynniki produkcji pod wpływem podaży i popytu.

Zasoby gospodarcze a czynniki produkcji
W celu zaspokojenia swoich potrzeb na dobra (tak konsumpcyjne jak i produkcyjne), człowiek przekształca w procesie produkcyjnym na nie dostępne mu zasoby.
Z punktu ekonomicznego punktu widzenia wyróżniamy trzy podstawowe grupy zasobów:

zasoby ludzkie (ludzie wraz z ich umiejętnościami i doświadczeniem),
zasoby naturalne (dobra dane przez naturę, nie wytworzone przez człowieka), oraz
zasoby kapitałowe (kapitał rzeczowy i finansowy).

Zasoby te nie są jednak w prostym przełożeniu czynnikami produkcji. Takowymi są bowiem usługi tych zasobów. Kupując pracę, kupuje się usługę siły roboczej a nie samych ludzi. Podobnie rzecz ma się z innymi czynnikami produkcji.
Najczęściej spotykanym ujęciem wyróżnienia czynników produkcji jest ich klasyczny podział na trzy grupy (usług): pracę, kapitał i ziemię. Dążąc do określenia ceny tych czynników produkcji, trzeba mieć na uwadze fakt, że jest to cena usługi którą one świadczą. Ponieważ każdy z czynników produkcji charakteryzują inne cech, różną jest też ich cena. W praktyce również zróżnicowane są ceny poszczególnych rodzajów danego czynnika produkcji. Zróżnicowanie cen czynników produkcji ma charakter dynamicznego lub równowagowego. Oba te rodzaje zróżnicowań są ściśle ze sobą powiązane. Dynamiczne zróżnicowanie ma miejsce wówczas gdy niektóre różnice w cenach odzwierciedlają czasowy stan nierównowagi i charakteryzują się samolikwidacją, co jest powodowane przede wszystkim wzrostem jednych przemysłów, a zmniejszeniem się innych. Różnice te ujawniając się wywołują jednocześnie procesy prowadzące do realokacji czynników i eliminacji zróżnicowań. Natomiast równowagowe zróżnicowanie występuje w sytuacji gdy zróżnicowanie cen pewnych czynników utrzymuje się bez generowania sił, które je eliminują. Różnice te są powiązane z różnicami w samych czynnikach ze względów jakościowych (różne kwalifikacje, różna urodzajność gruntów) i niepieniężnymi korzyściami.
Ceny czynników produkcji – podobnie jak ceny towarów konsumpcyjnych – są wyznaczane przez siły popytu i podaży. Ponieważ jednak czynniki produkcji są jednak specyficznym towarem, bowiem kupuje się je nie dla nich samych, lecz dla przekształcenia ich w nakłady dające nowy produkt, który przynosi zysk, popyt na nie zależy od istnienia popytu na dobra, które są z niego wytwarzane lub, które ten czynnik pozwala produkować. Oznacza to jednocześnie, że popyt na czynniki produkcji jest pochodny popytowi na dobra finalne. W ślad za tym trzeba zauważyć, że popyt (całkowity) na dany czynnik jest sumą popytów na niego we wszystkich dziedzinach produkcji w których jest używany.

Rynek czynników produkcji i jego rola w gospodarce rynkowej
W omawianym przez nas wcześniej modelu gospodarki rynkowej uwzględnione były dwie grupy podmiotów – gospodarstwa domowe oraz przedsiębiorstwa. Wzajemne powiązania i zależności między podmiotami powstają za pośrednictwem rynku dóbr oraz rynku czynników produkcji.
Gospodarstwa domowe kształtują na rynku czynników produkcji podaż tych czynników oferując swoją pracę, ziemię oraz zasoby kapitałowe przedsiębiorstwom. Przedsiębiorstwa natomiast, wyznaczają popyt na czynniki produkcji płacąc za nie określone ceny. Ceny tych czynników są dla producentów kosztem produkcji. Producenci osiągają określone korzyści ze sprzedaży dóbr i usług. Każdy z podmiotów na rynku czynników produkcji poszukuje pozycji optymalnej tzn. dąży do optymalizacji korzyści z podjętych działalności. Powstające na rynku czynników produkcji relacje między popytem, podażą i ceną uzależnione są od tego, w warunkach jakiej konkurencji / doskonałej lub niedoskonałej / działają podmioty gospodarcze.
Producenci konkurują między sobą o jak najkorzystniejsze warunki zakupu czynników produkcji, zaś gospodarstwa domowe konkurują między sobą o jak najkorzystniejszą ich sprzedaż. Niezależnie od tego kupujący / producenci / konkurują ze sprzedającymi / gospodarstwami domowymi /.
Z punktu widzenia analizy rynku czynników produkcji istotne znaczenie mają wskaźniki odzwierciedlające efektywność ich zastosowania (zatrudnienia). Najczęściej odwołuje się do wskaźników : przychodów krańcowych z czynnika produkcyjnego (MPR – z ang. marginal revenue product) oraz kosztów krańcowych czynnika produkcyjnego (MFC – z ang. marginal factor costs).
Przychody krańcowych z czynnika produkcyjnego (MPR – z ang. marginal revenue product) to przyrost przychodów całkowitych osiągnięty przez przedsiębiorstwo ze sprzedaży produktów wytworzonych przez dodatkową jednostkę czynnika produkcyjnego. Określa się je według formuły:

gdzie: TR – całkowite przychody przedsiębiorstwa ze sprzedaży swoich czynników produkcji

Q – czynnik produkcji

Natomiast koszty krańcowe czynnika produkcyjnego (MFC – z ang. marginal factor costs) to przyrost kosztów całkowitych spowodowany przyrostem danego czynnika produkcji o jedną jego jednostkę. Określa się je według formuły:

gdzie: TC – całkowite koszty przedsiębiorstwa na wszystkie czynniki produkcyjne

Q – czynnik produkcji

Z punktu widzenia zasad racjonalnego gospodarowania, zasadniczym kryterium oceny działalności podmiotu gospodarczego, czy też określonego przedsięwzięcia jest stopień realizacji celów społecznie obowiązujących w danym okresie czyli efektywność tych przedsięwzięć. Instrumentami wykorzystywanymi do jej pomiaru jest zaś mierniki – najczęściej występujące w postaci wskaźników (to jest liczb wyrażających stosunek równorzędnych zjawisk w różnych okresach, względnie stosunek faktycznie osiągniętego poziomu zjawiska do poziomu zjawiska bazowego) i współczynników (to jest liczb wyrażających stosunek określonego faktu do całej zbiorowości z której te fakty wynikają, Lub na tle których one zachodzą) oraz wyrażone w jednostkach naturalnych lub wartościowych.
Wskaźniki wykorzystywane w analizach ekonomicznych dzieli się ogólnie na syntetyczne i cząstkowe; naturalne i wartościowe oraz techniczno-ekonomiczne.
Syntetycznymi wskaźnikami oceny działalności gospodarczej są konstrukcje sztuczne – to jest jako matematycznie uogólnienia wskaźników uprzednio obliczonych w konkretnych warunkach. Typowymi wskaźnikami syntetycznymi są: produkcja czysta, produkcja dodana oraz wskaźniki oparte na zysku (rentowność, suma zysku, stopa zysku), oraz mierniki kosztów własnych i akumulacji.
Wskaźnikami cząstkowymi są wskaźniki odnoszące się do szczegółowo wybranych zjawisk mieszczących się w polu recepcji wskaźnika syntetycznego. Mogą one dublować informacje o zjawiskach opisywanych przez wskaźnik syntetyczny ale w innym ujęciu, lub też informacje te uzupełniać o zjawiska pozostające poza zasięgiem wskaźnika syntetycznego. Do tej grupy wskaźników zaliczamy wskaźniki: wydajności, rotacji środków obrotowych, gatunkowości, braków itp.
Wskazane rodzaje mierników mogą pełnić rolę bierną i rolę czynną. Rola bierna miernika polega, że pozwala on oceniać zjawisko a posteriori. Rola zaś czynna miernika sprowadza się do tego, że pozwala on oceniać zjawisko a priori.
Mierniki rachunku ekonomicznego w procesach gospodarowania spełniają różnorodne funkcje, spośród których za najbardziej istotne uznać należy informacyjną, regulującą oraz porównawczą. W sumie rola mierników rachunku ekonomicznego wiąże się bezpośrednio z obszarem ich działania i zmianą ich wielkości, informując przez to o zachodzących w nich zmianach czy przeobrażeniach.
Innym rodzajem mierników są mierniki naturalne i wartościowe. Mierniki naturalne przydatne są do określania tylko pewnej grupy zjawisk ekonomicznych, i to w znacznej mierze ograniczonej. Ma ono miejsce wówczas gdy możemy je odnieść do takich samych wskaźników bazowych.
Mierniki wartościowe to mierniki wyrażone w pieniądzu, czyli wartościowo wyrażonymi kosztami i efektami. Stosuje się je wówczas gdy nie ma możliwości posługiwania się wskaźnikami naturalnymi.

Pomiar efektywności działalności gospodarczej
Efektywność – jako kategoria ekonomiczna – to stosunek efektów do nakładów osiągniętych i wydatkowanych w danym działaniu. W odniesieniu do działalności produkcyjnej przyjmuje się, że jej efektywność określana jest następującymi podstawowymi elementami poniesionymi nakładami na przygotowanie środków działania uzyskiwanymi efektami w postaci nowo wytworzonych (uzyskanych) środków czasem, w którym przebiega realizacja określonego działania, a więc w którym ponoszone są nakłady i równocześnie wypracowane efekty.
Działaniem efektywnym jest dane działanie wówczas, gdy poniesione nakłady na działalność produkcyjną przynoszą w określonym czasie nadwyżkę w postaci efektów, która to nadwyżka może być włączona do dalszej działalności gospodarczej. Takiemu podejściu odpowiadają formuły efektywności.
Najczęściej stosowaną formułą efektywności jest jej określenie jako stosunku efektów do nakładów osiągniętych i wydatkowanych w danych działaniach. Przyjmuje ona wówczas postać:

EFEKT (SKUTECZNOŚĆ)
EFEKTYWNOŚĆ = ????????????
NAKŁAD (KOSZT)

Niekiedy stosuje się inną formułę efektywności, przedstawiając ją jako różnicę pomiędzy efektem brutto a wydatkowanymi nakładami pracy.

Efektywność = Efekt Brutto – Wydatkowane Nakłady Pracy (Efekt Netto)

Do pomiaru efektywności działań gospodarczych wykorzystuje się najczęściej wskaźniki techniczno-ekonomiczne, mające dużo cech wspólnych z wskaźnikami cząstkowymi, naturalnymi oraz wartościującymi.

W praktyce gospodarczej podmioty gospodarcze niejednokrotnie znajdują się w sytuacji, która rodzi potrzebę podjęcia decyzji i w odpowiedni sposób zadziałania. Pomocnym w tym względzie staje się odwołanie do trzech wiążących się ze sobą problemów, a mianowicie racjonalności oczekiwań, racjonalności postępowania – w tym ekonomizacji działań oraz rachunku ekonomicznego, lokalizując je jednocześnie w obszarze mikroekonomii. Punktem wyjścia do wyjaśnienie istoty tych problemów jest wcześniejszego określenia pojęcia samej racjonalności. Rozumie się, przez nie postępowanie oparte na zasadach poprawnego myślenia i skutecznego działania.
Mając to na uwadze racjonalność oczekiwań odnosi się w wymiarze mikroekonomicznym do zachowania podmiotów jakimi są ludzie (konsumenci jako reprezentanci gospodarstw domowe oraz robotnicy i przedsiębiorcy jako reprezentanci przedsiębiorstw), zakładające, że ludzie będą się zachowywać racjonalnie, a więc, że potrafią oni uszeregować stojące przed nimi możliwości w kolejności od najbardziej do najmniej preferowanych i postępować w realnych warunkach gospodarowania według tych priorytetów. Uświadomienie faktu częściowej zależności polityki gospodarczej państwa od stopnia, w jakim ludzie prawidłowo antycypują jej skutki i działają zgodnie z własnymi przewidywaniami jest ważnym wkładem teorii racjonalnych oczekiwań .

Z racjonalnością oczekiwań ściśle wiąże się problem racjonalności postępowania. Jest on odzewem na ograniczoność zasobów napotykających na nieograniczoność potrzeb ludzkich. W odniesieniu do rzeczywistości gospodarczej tym działaniem jest racjonalne gospodarowanie, przez które rozumie się dokonywanie najbardziej korzystnych wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie celów społeczno-gospodarczych oraz środków i metod ich realizacji. Sprowadza się ono do: stwierdzenia jakie rozwiązania mogą być brane pod uwagę; porównania ich ze sobą w oparciu o określone kryteria oraz wybraniu rozwiązania najbardziej korzystnego (optymalnego). Postępowanie to podporządkowane jest ogólnej zasadzie postępowania w warunkach kwantyfikacji celu i środków działania nazywanej zasadą racjonalnego gospodarowania i ujmowanej dwojako. Maksymalny stopień realizacji celu osiąga się postępując: tak, aby przy danym nakładzie środków uzyskać maksymalny stopień realizacji celu – i wówczas taki wariant postępowania nazywa się zasadą największego efektu lub zasadą największej wydajności; albo tak, aby przy danym (z góry określonym) stopniu realizacji celu użyć minimalnego nakładu środków i wówczas taki wariant postępowania nazywa się zasadą oszczędności środków, jak również zasadą najmniejszego kosztu lub zasadą najmniejszego wysiłku.

Ważną stroną racjonalności działań jest jej ekonomizacja, to jest osiągnięcie zamierzonego celu w sposób jak najbardziej ekonomiczny. Postępowanie takie nazywa się ekonomizacją działań i sprowadza się ona do respektowania oszczędności i wydajności (produktywności) w wykorzystaniu przestrzeni (miejsca), czasu, materii (materiałów, narzędzi, ogółu rzeczy, itp.) oraz energii (siły) którymi się rozporządza. Rozwiązywanie problemów stanowiących jej istotę kierunkuje w tym względzie szereg zasad (nazywanych często zasadami prakseologicznymi), a mianowicie: minimalizacji interwencji, antycypacji, potencjalizacji i automatyzacji. W praktyce gospodarczej znaczący wpływ na przebieg procesów gospodarczych i ocenienie czy są one racjonalne, czy też nie ma rachunek ekonomiczny, który z jednej strony musi być kojarzony ze sformalizowanymi procedurami i metodami kalkulacji, z drugiej zaś jednocześnie być podporządkowany ekonomicznym a nie innym kryteriom podejmowania decyzji gospodarczych i który dąży do wskazania podstaw wyboru ekonomicznie najlepszych wariantów tych decyzji. W praktyce w pełnym zakresie odwołanie się do niego jest możliwe tylko w określonych warunkach, a mianowicie: efekty działalności gospodarczej i nakłady ponoszone w związku z nią muszą być mierzalne i muszą być wyrażone w takich samych jednostkach miary oraz trzeba dysponować możliwie jednoznacznymi kryteriami wyboru

W praktyce spotykamy się z wieloma rodzajami rachunku ekonomicznego. W zależności od przyjętego kryterium możemy wyróżnić następujące rodzaje rachunku ekonomicznego. Jeśli przyjąć kryterium jednostki miary w jakich jest on prowadzony, to wyróżnia się rachunek ekonomiczny naturalny i rachunek ekonomiczny wartościowy. Stosowanie konkretnego rodzaju uzależnione jest od aktualnych potrzeb jak i szczebla, na którym decyzja jest podejmowana. Przyjmując zaś za kryterium horyzont czasowy wyróżniamy rachunek perspektywiczny i bieżący. Pierwszy z nich dotyczy odleglejszego horyzontu czasu i ma w nim decydujące znaczenie wartości funkcji celu w całym okresie. Drugi zaś krótkiego okresu – a więc do 1 roku i decydujące znaczenie w nim mają bezpośrednie warunki ekonomiczne.

Ze względu zaś na zakres jego stosowania wyróżnia się rachunek makroekonomiczny i rachunek mikroekonomiczny. Rachunek makroekonomiczny prowadzony jest w skali gospodarki narodowej i dotyczy, nie pojedynczych przedsiębiorstw . Z kolei mikroekonomiczny rachunek prowadzony jest zwykle w skali przedsiębiorstwa i uwzględnia ograniczenia i nakazy ogniw nadrzędnych. Odwołując się zaś do kryterium metody powiązań w gospodarce wyróżniamy rachunek poziomu i rachunek pionowy. W przypadku rachunku poziomego ogólne wskaźniki dyrektywne ustalane przez centrum gospodarcze przekazywane są w dół i na ich podstawie poszczególne podmioty gospodarcze przeprowadzają samodzielnie rachunek ekonomiczny. W przypadku zaś pionowego rachunku podejmowanie decyzji w skali makro dokonuje się na zasadzie sprzężenia zwrotnego, co wyraża się tym, że poszczególne branże przygotowują optymalne koncepcje w oparciu o rozwiązania poszczególnych podmiotów gospodarujących.

Natomiast przyjmując za kryterium odniesienie do czasu przeszłego lub przyszłego, można mówić o rachunku ekonomicznym ex post (statystyczny, następczy) i rachunku ekonomicznym ex ante (planowy). Pierwszy z nich ma charakter porównawczy i analityczny gdyż jest on badaniem stanów przeszłych na podstawie danych statystycznych. Służy on przeważnie do oceny efektywności podjętych decyzji oraz do analizy gospodarki w oparciu o porównywanie osiągniętych efektów z dokonanymi nakładami, jak również często przybiera on formę porównań rzeczywistych z planowanymi. Rachunek zaś ex ante służy do przygotowania decyzji które mają zostać dopiero przyjęte. Ponieważ prowadzony powinien być on przed podjęciem konkretnej decyzji ekonomicznej, swym zakresem obejmuje on zarówno przewidywania jak i sytuacje niepewne.

W oparciu o kryterium charakteru decyzji wyróżniamy rachunek ekonomiczny statyczny i dynamiczny. Rozróżnienie to wiąże się ściśle z częstotliwością podejmowanych decyzji. Jeśli decyzja odnosi się do rozstrzygnięć jednorazowym mamy do czynienia z rachunkiem statycznym. Jeśli zaś wymagane jest podejmowanie decyzji o charakterze przyczynowo skutkowym, wtedy rachunek ekonomiczny powinien mieć charakter dynamiczny. Każde z przedstawionych podziałów, a w ślad za tym rodzajów rachunków ekonomicznych ma zarówno zalety jak i wady. Ich skala zależna jest od warunków realizacji rachunku ekonomicznego.

Ograniczoność zasobów z jednej strony oraz nieograniczoność potrzeb ludzkich z drugiej strony zmusza ich do racjonalnego postępowania. W odniesieniu do rzeczywistości gospodarczej tym działaniem jest racjonalne gospodarowanie. Jego istotą jest dokonywanie najbardziej korzystnych wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie celów społeczno-gospodarczych oraz środków i metod ich realizacji. Oznacza to, że aby można było mówić o racjonalnym gospodarowaniu, musi zaistnieć możliwość ich (celów, środków, metod) wyboru spośród różnych konkurencyjnych i alternatywnych (a przez to wariantowych) wobec siebie rozwiązań w oparciu o odpowiednie kryteria wyboru. Racjonalność gospodarowania sprowadza się więc do: stwierdzenia jakie rozwiązania mogą być brane pod uwagę; porównania ich ze sobą w oparciu o określone kryteria oraz wybraniu rozwiązania najbardziej korzystnego (optymalnego).
W praktyce ważnym jest nie tylko sam wybór rozwiązania, lecz również jego realizacja. Stąd też kwestą ściśle wiążącą się z racjonalnością gospodarowania jest ekonomizacja działań tego procesu, przez którą rozumie się ogólne określenie realizacji zamierzonego celu w sposób jak najbardziej ekonomiczny.
Przy określaniu, czy jakieś działanie jest – czy też, że nie jest korzystne – a odnosi się to zarówno do racjonalności gospodarowania jak i do ekonomizacji działań – ważną rolę mają kryteria jego wyboru. W praktyce mamy bowiem do czynienia z różnymi ich płaszczyznami. To co jest korzystne w sensie ekonomicznym, może okazać się niezbyt korzystne w sensie społecznym i politycznym – i odwrotnie. Również to, co jest opłacalne dzisiaj może okazać się nieopłacalne w przyszłości.

Zasady racjonalnego gospodarowania
Mając to na uwadze koniecznością staje się odwołanie do najbardziej ogólnych wskazówek dotyczących dokonywania wyborów najbardziej korzystnych rozwiązań w procesie gospodarowania. Zawiera je zasada działań, zwaną zasadą gospodarności lub zasadą racjonalnego gospodarowania. Jest więc ona ogólną zasadą postępowania w warunkach kwantyfikacji celu i środków działania. Występuje wszędzie tam, gdzie cel jest ilościowo wymierny lub przynajmniej da się wyrazić w postaci większego lub mniejszego stopnia realizacji. Wystarczającym warunkiem jej stosowania jest to, aby cel do którego dążymy, miał charakter wielkości, aby istniała możliwość określenia, czy cel został osiągnięty w wyższym, czy niższym stopniu w porównaniu z jego poziomem wyjściowym lub stanem poprzednim. Zrodziła się ona w toku działalności gospodarczej, polegającej na realizacji określonych celów za pomocą pewnych środków przy dążeniu do uzyskania jak najlepszych efektów.
Zasada racjonalnego gospodarowania ujmowana jest dwojako. Maksymalny stopień realizacji celu osiąga się postępując:
po pierwsze; tak, aby przy danym nakładzie środków uzyskać maksymalny stopień realizacji celu – i wówczas taki wariant postępowania nazywa się zasadą największego efektu lub zasadą największej wydajności;
po drugie; tak, aby przy danym (z góry określonym) stopniu realizacji celu użyć minimalnego nakładu środków i wówczas taki wariant postępowania nazywa się zasadą oszczędności środków, jak również zasadą najmniejszego kosztu lub zasadą najmniejszego wysiłku.
Oba warianty zasady racjonalnego gospodarowania są równoważne i prowadzące do tego samego rezultaty (efekty). Odnosząc je do poniesionych na ich uzyskanie nakładów, określamy poziom racjonalnego gospodarowania. Jest on określany jako ekonomiczna efektywność gospodarowania i rozumie się taki wybór który zapewnia najwyższy stosunek efektów do nakładów, albo najniższy nakładów do efektów.
Niekiedy zasada racjonalnego gospodarowania, bywa formułowana – w oparciu o połączenie obu jej wariantów – jako postępowanie, które wiedzie do osiągnięcia ” największego stopnia realizacji celu przy najmniejszym nakładzie środków “. Takie połączenie i definiowanie jest rozwiązaniem błędnym i prowadzi do sprzeczności i logicznej niedorzeczności bowiem oba warianty są alternatywnymi. Wynika to z założenia, iż związek między nakładem środków a stopniem realizacji celu jest dodatni, tzn. że większy stopień realizacji celu wymaga, przy stosowaniu zasady gospodarności, większego zasobu środków.

Ekonomizacja działań
Działalność gospodarcza w określonych warunkach ekonomicznych przyczynia się do powstawania określonych bodźców ekonomicznych kierujących działalnością ludzi oraz do powstawania określonych sposobów reagowania na te bodźce, co znajduje wyraz w ekonomicznych prawach postępowania ludzi. Bodźce ekonomiczne wyznaczają bowiem cele działalności gospodarczej, a reakcja na nie ujawnia się w tworzeniu środków służących do urzeczywistniania tych celów. Z ekonomicznego punktu widzenia pożądane jest osiągnięcie zamierzonego celu w sposób jak najbardziej ekonomiczny. Takie postępowanie nazywa się ekonomizacją działań. Sprowadza się ona do respektowania oszczędności i wydajności (produktywności) w wykorzystaniu przestrzeni (miejsca), czasu, materii (materiałów, narzędzi, ogółu rzeczy, itp.) oraz energii (siły) którymi się rozporządza. Stanowi ona obok percepcji, instrumentalizacji i organizacji działań, jedną z zasadniczych dyrektyw działań racjonalnych i skutecznych.
Przesłanką postępowania ekonomicznego jest czynna postawa podmiotu gospodarczego, wyrażająca się jego inicjatywą – to jest postawą odpowiednią do celów i pozycji tego podmiotu, wyrażającą się samorzutnym przedsiębraniem działań. Oznacza to jednocześnie, że ekonomizacja działań musi opierać się na rozwijaniu całej energii potrzebnej do realizacji zadań.
Ekonomizację działań w rozwiązywaniu problemów stanowiących jej istotę kierunkuje w tym względzie szereg zasad (nazywanych często zasadami prakseologicznymi), a mianowicie: minimalizacji interwencji, antycypacji, potencjalizacji i automatyzacji.
Istotą zasady minimalizacji interwencji jest zachęcanie podmiotu gospodarczego do jak najmniejszego wtrącania się do toku zdarzeń, przy jednoczesnym baczeniu by osiągnąć swoje cele. Jeśli podmiot w toku tych zdarzeń zachowuje się czynnie (czyli wtrąca się przez wywarcie wpływu na ich przebieg) wówczas mówimy o interwencji. Jeśli natomiast zachowuje się biernie (to jest wpływa tylko poprzez swoje uczestnictwo bez stosowania żadnych impulsów) wówczas mówimy o ingerencji. Oznacza to, że każda interwencja jest ingerencją, lecz nigdy odwrotnie. Optymalnym przypadkiem zasady minimalizacji interwencji jest inwigilacja – dogląd. W swej czystej postaci sprowadza się tylko do obserwacji przez podmiot samoczynnie przebiegającego procesu, a więc nie uczestniczenia w nim ze względu na nie przygotowania do interwencji, a mimo to osiągania zamierzonego celu. Najczęściej spotykanym przypadkiem inwilgacji jest inwilgacja interwencyjna, która ma miejsce wówczas, gdy podmiot pilnuje samoczynnie proces i jest gotów w każdej chwili wprowadzić do niego poprawki. Przykładem postępowania opartym na zasadzie minimalizacji interwencji jest immanentyzacja działań, to znaczy zastępowanie działań zewnętrznych działaniami operacyjnymi sprowadzającymi się do konstruowania pewnych modeli zdarzeń ekonomicznych i na tej podstawie wyciągania wniosków i postępowania dalej według nich. formą immanentyzacji jest eksperyment myślowy.
Kolejną zasadą ekonomizacji działań jest zasada antycypacji (nazywana także dyrektywą faktów dokonanych). Podstawy jej tkwią w zasadzie minimalizacji interwencji oraz w prakseologicznym wniosku, że w większości wypadków ekonomiczniejsze jest utrzymywanie i ochrona istniejącego stanu niż działanie prowadzące do zmiany destrukcyjnej bądź konstruktywnej. Wskazuje ona, że jeśli jakiś podmiot chce uzyskać w określonej chwili pożądany stan rzeczy z możliwie najmniejszym zużyciem zasobów, powinien on wcześniej ustanowić taki stan rzeczy, który my w miarę możliwości samoczynnie doprowadził do zamierzonego na ową chwilę stanu rzeczy, żeby wystarczyła do jego utrzymania inwilgacja (czysta a w ostateczności zapobiegawcza).
Natomiast podstawą zasady potencjalizacji jest oparcie ekonomizację działań na założeniu, że działanie jest kosztowniejsze niż okazywanie gotowości do działań. Jej istotą jest zastępowanie danego działania okazaniem możliwości jego wykonania, bądź też danie komuś możności uzyskania czegoś zamiast dostarczenia mu tego wprost.
Z kolei zasada automatyzacji działań, której istotą jest zastępowanie działań intensywnych działaniami mniej intensywnymi, kierunkuje je na osiąganie założonych celów poprzez przygotowanie do działań, naśladowanie pracy innych, po uprzednim wcześniejszym dokładnym przemyśleniu i synchronizacji wszystkich działań. Automatyzacja w takim znaczeniu może przybierać postać “wprawy”, “czynności naśladowczych” oraz “poddawania działań własnych lub cudzych schematowi określonego systemu postępowania”.

W praktyce gospodarczej podmioty gospodarcze niejednokrotnie znajdują się w sytuacji, która rodzi potrzebę podjęcia decyzji i w odpowiedni sposób zadziałania. Często wówczas okazuje się, że bardziej przydatnym od określonych środków okazuje się doradzenie w jaki sposób postępować aby jego działanie było sprawniejsze i skuteczniejsze.
Mając na uwadze te zależności koniecznym staje się podjęcie trzech wiążących się ze sobą problemów, a mianowicie racjonalności oczekiwań, racjonalności postępowania w tym ekonomizacji działań oraz rachunku ekonomicznego, przy jednoczesnej lokalizacji ich w obszarze mikroekonomii.
Wyjaśnienie istoty tych problemów wymaga jednak wcześniejszego określenia pojęcia samej racjonalności. Przez tą kategorię rozumie się, postępowanie oparte na zasadach poprawnego myślenia i skutecznego działania. W takim znaczeniu rozróżnia się dwa rodzaje racjonalności działania, a mianowicie racjonalność rzeczową oraz racjonalność metodologiczną. Pierwsza – racjonalność rzeczowa występuje wówczas, gdy dobór środków odpowiada prawdziwej, obiektywnie istniejącej sytuacji, to jest istniejącym rzeczywiście faktom, prawom i stosunkom. Jako taka jest ona równoznaczna ze skutecznością działania. Natomiast racjonalność metodologiczna oznacza, ze działanie jest racjonalne z punktu widzenia wiedzy posiadanej przez działającego, czyli że wnioskowanie logiczne, decydujące o wyborze środków jest poprawne, w ramach posiadanej wiedzy, pomijając zagadnienie, czy wiedza ta jest zgodna z obiektywnym stanem rzeczy.

Racjonalność oczekiwań
Racjonalności oczekiwań odnosić trzeba – co potwierdza praktyka gospodarcza – zarówno wymiar makroekonomiczny jak i mikroekonomiczny. W wymiarze makroekonomicznej – do której najczęściej jest odnoszony- dotyczy skuteczności polityki gospodarczej państwa, w tym zwłaszcza fiskalnej i monetarnej. Natomiast w skali mikroekonomicznej odnosi się do zachowania podmiotów jakimi są ludzie (konsumenci jako reprezentanci gospodarstw domowe oraz robotnicy i przedsiębiorcy jako reprezentanci przedsiębiorstw). O tym, że podejmując problem racjonalnych oczekiwań nie można pomijać płaszczyzny mikroekonomicznej, stanowi założenie – będące w istocie kamieniem milowym teorii racjonalnych oczekiwań, a mianowicie, że ludzie będą się zachowywać racjonalnie, a więc, że potrafią oni uszeregować stojące przed nimi możliwości w kolejności od najbardziej do najmniej preferowanych i postępować w realnych warunkach gospodarowania według tych priorytetów. Oznacza to: z jednej strony, że ludzie formułują swoje oczekiwania co do skutków polityki gospodarczej państwa i zaczynają postępować zgodnie z tymi oczekiwaniami; z drugiej zaś, że polityka gospodarcza państwa może zmieniać te oczekiwania i postępowania.
Kwestia racjonalności oczekiwań została podjęta w wielu znanych teoriach ekonomicznych (racjonalnych oczekiwań, oczekiwań adaptacyjnych, keynesowskiej i innych), nawiązujących do hipotezy o efektywności rynku, która opiera się na przekonaniu, że oczekiwania i faktyczne efekty są w pełnej zgodzie między sobą i uczestnikami rynku. Wiąże się ona z funkcjonowaniem rynku w określonych warunkach.
Teoria racjonalnych oczekiwań zakłada, że ludzie rozumieją, jak funkcjonuje gospodarka, dlatego też poszukują informacji na temat skutków polityki gospodarczej (a zwłaszcza fiskalnej i monetarnej) by w oparciu o te informacje podejmować własne działania. Są oni, jako uczestnicy rynku (konsumenci, robotnicy, przedsiębiorcy) przy tym przekonani, że uzyskana informacja zmieni ich oczekiwania co do przyszłości. Biorą dlatego też pod uwagę każdą dostępną informację. Formułują więc swoje oczekiwania na temat przyszłości, zarówno w oparciu o informacje minione, jak i obecne oraz przewidywane w okresie przyszłym. Podejście takie przy ich działaniach kierujących się własnym interesem, może uczynić politykę gospodarcza państwa częściowo lub całkowicie nieskuteczną.
Zależności pomiędzy informacją a oczekiwaniami wskazują na rangę i efektywność wykorzystania informacji. Ludzie wykorzystując informacje z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, zwracają uwagę w bardzo szerokim zakresie na modelowanie struktury systemu ekonomicznego. Są przekonani, o potrzebie gromadzenia i efektywnie wykorzystywania racjonalnie określonych zasobów informacji o minionych skutkach polityki państwa. Następstwem tego stanie się w miarę dokładne oszacowanie modelu strukturalnego gospodarki. Podejście to jest wynikiem przekonania, że ludzie nie popełniają ciągle tych samych błędów, że dysponują krzywą uczenia się, która eliminuje systematyczne (ale nie przypadkowe) błędy w przewidywaniu. W konsekwencji tego będą oni prawidłowo i w sposób pełny przewidywać oraz podejmować działania kompensujące w celu zneutralizowania skutków polityki rządu.
Ważnym wkładem teorii racjonalnych oczekiwań jest to, że uświadamia ona fakt częściowej zależności polityki gospodarczej państwa od stopnia, w jakim ludzie prawidłowo antycypują jej skutki i działają zgodnie z własnymi przewidywaniami.
Krytycy teorii racjonalnych oczekiwań wskazują z kolei, że u podstaw słabości tej teorii – która jest relatywnie nowa i podlega ciągle dalszemu rozwojowi i sprawdzaniu swej przydatności leży przyjęcie zbyt wielu założeń odnośnie zachowań ludzi oraz przecenianie wartości uzyskanej informacji. Jeśli chodzi o zachowania ludzi, to zwraca się uwagę na fakt przeceniania rangi decyzji podejmowanym przez ludzi w oparciu o proste praktyczne zasady, przy jednoczesnym niedocenianiu innych metod badawczych. Uwagi zaś dotyczące informacji, sprowadzają się do tego, że uważają oni, że uzyskanie jej jest zbyt kosztowne w porównaniu do korzyści które może ona przynieść.
Teoria racjonalnych oczekiwań postrzegana jest także a odnosi się to przede wszystkim do jej wymiaru makroekonomicznego jako koncepcja sterylna i nierealistyczna. Podejście takie znajduje podstawy w przekonaniu o tym, że ludzie mają zbyt mało bodźców do tego by na bieżąco orientować się w polityce gospodarczej państwa przyczyniającej się do kształtowania rzeczywistości gospodarczej. Jego wyrazem jest tzw. racjonalna ignorancja, która zachodzi, gdy (krańcowe) koszty zdobycia dodatkowej informacji przekraczają (krańcowe) korzyści przy względnie niskich (prawie zerowych) ilościach informacji. Ma to miejsce, gdyż koszty są względnie wysokie na co wpływa fakt złożoności gospodarki, a korzyści są małe, ponieważ jedna osoba ma niewielki możliwości do wywierania znaczącego wpływu na wyniki polityki państwa. 

Rozpoznanie obu stron mechanizmu rynkowego – każdego z osobna – pozwala w kolejnym kroku rozpoznawania zależności rynek – popyt, podaż i cena rozpatrzyć je łącznie, przez pryzmat prawa podaży i popytu.
Prawo podaży i popytu to prawo ujmujące zależności między popytem, podażą a ceną w warunkach gospodarki rynkowej. Wyraża ono funkcjonalne związki pomiędzy popytem, podażą a ceną na dany towar (dobro, usługę). Charakterystyczną cechą tych związków jest to, że każda zmiana jednej z tych trzech wielkości wywołuje zmiany w pozostałych.
Istotą prawa podaży i popytu jest oscylowanie ceny równowagi w długich okresach wokół ceny produkcji.
Prawu temu nadaje się różne znaczenie w zależności od tego, czy przedmiotem badania jest stosunek między popytem, podażą a ceną przy danych funkcjach popytu i podaży, czy też zakłada się ich zmienność. Oba te przypadki uzewnętrzniają typową sytuację działania prawa popytu i podaży – co znajduje odzwierciedlenie w istocie i kształtowaniu się równowagi rynkowej.

Typowe działanie prawa podaży i popytu – cena równowagi rynkowej
W typowych warunkach funkcjonowania prawa podaży i popytu, podaż odzwierciedlana jest rosnącą, a popyt malejącą funkcją ceny. Gdy przedmiotem badania jest stosunek pomiędzy popytem, podażą a ceną przy danych funkcjach popytu i podaży, graficznym wyrazem funkcjonowania prawa podaży i popytu są krzywe przecinające się. Punkt przecięcia się tych krzywych, odpowiadający cenie przy której popyt i podaż są sobie równe, wyznacza cenę równowagi rynkowej. Jest to jedyna cena, przy której wielkość popytu równa się wielkości podaży. Przy tej cenie na rynku nie pojawiają się ani nadwyżki, ani niedobory i wszystkie transakcje mogą być zrealizowane. Przy cenie równowagi wszyscy są usatysfakcjonowani. Każdy kto chce może dokonać transakcji.
W praktyce stanem naturalnym jest stan nierównowagi, w postaci nadwyżki lub niedoboru. Jeśli oferta sprzedaży jest za duża w stosunku do zgłaszającego zapotrzebowanie, cena spada. Przy cenie wyższej od ceny równowagi popyt byłby mniejszy od podaży. Tworzy to sytuację korzystną dla nabywcy, bowiem konkurencja pomiędzy sprzedającymi powinna doprowadzić do spadku ceny, co z kolei powinno implikować wzrost popytu i spadek podaży.
W sytuacji gdy kupujący chcą nabyć więcej niż oferują sprzedawcy, cena rośnie. Jest to sytuacja korzystna dla producenta (sprzedawcy), bowiem popyt jest większy od podaży. Z czasem jednak konkurencja między kupującymi doprowadzi do wzrostu ceny, który z kolei spowoduje spadek popytu i wzrost podaży.
Procesy dostosowawcze popytu do podaży trwają ustawicznie i ich rezultatem jest ustalenie się ceny równowagi rynkowej – to jest ceny równoważącej popyt z podażą.

Nietypowy sposób działania prawa podaży i popytu
Prawo podaży i popytu działa nie zawsze w sposób typowy, to znaczy nie zawsze powoduje zbliżenie ceny rynkowej do ceny produkcji. Ma to miejsce w kilku sytuacjach.
Pierwsza sytuacja związana jest z warunkami konkurencji monopolistycznej. Tworzą one bowiem sytuację w której funkcja podaży nie występuje niezależnie od funkcji popytu. Monopolista wykorzystując ograniczoną elastyczność popytu realizuje cenę wyższą od ceny produkcji.
Druga z sytuacji związana jest z produkcją drobnotowarową – zwłaszcza rolniczą. Wyraża się ona tym, że malejące ceny na dany towar zamiast likwidować jego nadwyżki, zwiększają jeszcze rozpiętość miedzy jego podażą a popytem. Wyrazem graficznym tej zależności jest niekiedy odwrócenie się kierunku krzywych podaży i popytu.
Trzecią sytuację tworzy opóźnienie reakcji podaży na zmiany popytu. Wówczas to cena towaru ulega okresowym wahaniom, które w pewnych sytuacjach mogą stopniowo wzrastać, a mechanizm prawa podaży i popytu nie doprowadza w tym przypadku rynku do równowagi.
Kolejna czwarta sytuacja ściśle związana jest z zjawiskami kumulacji w warunkach inflacji (i deflacji). Wyrażają się one tym, że rosnące ceny wywołują wzmożony popyt przy równoczesnym zmniejszeniu podaży towarów – w oczekiwaniu dalszej zwyżki cen, co z kolei zwiększa przewagę popytu nad podażą i doprowadza do dalszego kumulacyjnego wzrostu cen.

Mikroekonomia jako metoda badania gospodarki koncentruje swoją uwagę przede wszystkim na: na rozpoznaniu rynku i jego działania w mikroskali; ujawnieniu rynkowych mechanizmów popytu i podaży kształtujących decyzje podstawowych podmiotów gospodarczych, oraz zbadaniu funkcjonowania rynku i zachowań jego uczestników z punktu widzenia prawa podaży i popytu. Rynek przy tym jest traktowany jako całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w jakich one przebiegają. O jego funkcjonowaniu stanowią dwa mechanizmy: popyt i podaż za pośrednictwem ceny. Popyt jako kategorię ekonomiczną, dostrzegać trzeba jako skłonności nabywców – w wyrazie chęci jak i możliwości – do kupowania określonej ilości towarów (dóbr i usług) przy różnym poziomie ceny w danym okresie. Winien on być rozpatrywany przez pryzmat: wielkości popytu, funkcji popytu, tabeli popytu oraz krzywej popytu. Z kolei podaż jako kategoria ekonomiczna oznacza zestawienie towarów, jakie producenci są gotowi sprzedać w określonych warunkach, przy danej cenie i w określonym czasie. Najpełniej charakteryzuje się ją odwołując się do jej wielkości oraz do krzywej podaży. Rozpoznanie obu stron mechanizmu rynkowego pozwala rozpoznać zależności rynek – popyt, podaż i cena przez pryzmat prawa podaży i popytu, którego istotą jest twierdzenie, że cena równowagi w długich okresach funkcjonuje wokół ceny produkcji.

Drugą stroną rynku jest podaż. Rozumie się pod tym pojęciem zestawienie towary, jakie producenci są gotowi sprzedać w określonych warunkach, przy danej cenie i w określonym czasie. Mamy przy tym na myśli nie pewną określoną ilość towarów, lecz zbiór (serie) alternatywnych ilości oferowanych towarów przy różnych, możliwych poziomach ceny. Oznacza to, że podażowa strona rynku w wymiarze mikroekonomicznym związana jest ściśle ze sposobem podejmowania decyzji przez producentów o tym, co chcą oni produkować i wymieniać oraz w jakich ilościach i po jakich cenach. Reprezentuje ona podaż od strony producenta lub sprzedawcy. Nie oznacza to jednocześnie akceptacji takich zamiarów ze strony konsumentów. Podaż można scharakteryzować odwołując się do jej wielkości oraz do krzywej podaży.

Wielkość podaży
Wielkość podaży jest to ilość dobra (lub usługi), jaką producenci zamierzają sprzedać po danej cenie i w danym okresie.
Jest ona zależna od wielu czynników, które można odpowiednio pogrupować . Do najważniejszych zaliczyć trzeba:

a) cenę danego dobra

b) ceny czynników wytwórczych

c) dostępność do czynników wytwórczych

d) technologię

e) cenę innych dóbr

f) liczę producentów na danym rynku oraz

g) inne czynniki.

ad. a) Wpływ na podaż danego dobra ma jego cena, to jest ilość pieniędzy, jaką producent otrzymuje ze sprzedaży każdej jednostki tego dobra. Im wyższa jest cena tym jest ona większym bodźcem do większej produkcji. Im zaś cena danego dobra jest niższa, tym większe stanowi ona ograniczenie w ilościowym dostępie do tego dobra przez konsumenta.

ad. b) Znaczący jest również wpływ na podaż mają ceny czynników wytwórczych. Wynika to z faktu, że wysokość kosztów poniesionych na czynniki wytwórcze wpływa na wielkość produkcji. Przy wzroście kosztów opłacalność produkcji zmniejsza się i jej rozmiary ulegają ograniczeniu. Przy spadku kosztów produkcji mamy zaś do czynienia z wzrostem opłacalności produkcji i zwiększeniem rozmiarów produkcji.

ad c). Na podaż ma również wpływ dostępność właściwych czynników wytwórczych w odpowiednim czasie.

ad d). Coraz większy wpływ na podaż towarów ma technologia – rozumiana jako sposób zorganizowania procesu produkcyjnego i wykorzystania czynników wytwórczych. Im stoi ona na wyższym poziomie, tym w większym stopniu umożliwia ona zmniejszenie kosztów produkcji. W konsekwencji przyczynia się ona do dostarczenia na rynek każdej ilości produkt po niższej cenie, prowadzać przez to jednocześnie do wzrostu konkurencyjności na tym rynku.

ad e). Na podaż danego towaru wpływ mają także ceny innych towarów. Jeśli ceny innych towarów wzrastają, to mniej opłacalna staje się produkcja danego dobra, co w konsekwencji prowadzi do jego ograniczenia. Oznacza to, że cena danego dobra relatywnie spadła w stosunku do, ceny dóbr które zdrożały.

ad f). Podaż towarów na danym rynku zależna jest również od liczby producentów na danym rynku. Wraz ze wzrostem producentów zwiększa się produkcja, a w ślad za nią i podaż.

ad g). Na wielkość podaży ma również wpływ wiele innych czynników. Zaliczyć do nich trzeba np. warunki pogodowe.

Zestawienie wielkości podaży i różnych odpowiadających im cen dla danego okresu pozwala wykreślić krzywą podaży. Pokazuje ona ilość dobra lub usługi, czyli produktów, jakie producenci chcą dostarczyć na rynek (wielkość podaży) przy każdym poziomie ceny w danym okresie. Jeśli przyjmiemy założenie, że wszystkie czynniki wpływające na podaż danego dobra poza jego ceną nie zmieniają się, to wielkość podaży danego dobra zmienia się zawsze wtedy, gdy zmienia się wyłącznie cena tego dobra .Zmiana wielkości podaży na wykresie krzywej podaży ilustrowana jest ruchem punktu wzdłuż tej krzywej. Jeśli cena dobra rośnie, to wielkość podaży również rośnie, czemu towarzyszy ruch punktu ” na prawo i w górę ” wzdłuż krzywej podaży. Jeśli natomiast cena dobra spada, to wielkość podaży również spada, czemu towarzyszy, czemu towarzyszy ” ześlizgiwanie się punktu na lewo i w dół ” wzdłuż krzywej podaży. Ze zmianą podaży mamy również do czynienia w sytuacji zmiany któregoś z pozostałych czynników determinujących podaż. Wzrost podaży danego dobra rośnie przy każdej cenie w sytuacji zmniejszenia kosztów produkcji, ulepszenia technologii lub zmiany jakiegokolwiek innego czynnika zachęcającego do wzrostu produkcji. graficznie wzrost podaży przedstawiany jest jako przesunięcie krzywej podaży na wykresie na prawo. Ruch ten pokazuje, że w nowych warunkach panujących obecnie na rynku, przy każdym poziomie cen oferta producentów danego dobra zwiększa się. Z kolei spadek podaży dobra przy każdej cenie ma miejsce w sytuacji wzrostu kosztów produkcji, pogarszania warunków produkcji lub zmiany innych czynników mających negatywny wpływ na ofertę producentów. Spadek podaży danego towaru przedstawiany jest graficznie jako przesunięcie krzywej podaży na wykresie na lewo. Podaż przedstawia zamiary producentów dotyczące wielkości produkcji, jaką chcieliby zaoferować na rynek. Jako taka nie pokazuje ona liczby zrealizowanych transakcji. O tym ile transakcji zostanie przeprowadzonych decydują obydwie strony rynku łącznie.

Prawo podaży
Prawo podaży głosi, że wyższej cenie dobra odpowiada większa ilość dostarczanego dobra.
Zależność ta jest wynikiem tego, że przy wyższych cenach zwiększają się przychody producenta, co przy niezmienionych warunkach produkcji podnosi jego zyski.

Popyt jako kategoria ekonomiczna, we wcześniejszych rozważania sprowadzony został do widzenia go przez pryzmat wielkość popytu oraz przez pryzmat funkcji popytu. W takim rozumieniu jest on skłonnością nabywców widzianą zarówno jako chęci jak i możliwości do kupowania określonej ilości towarów (dóbr i usług) przy różnym poziomie ceny w danym okresie. Nie oznacza on przy tym jakiegoś jednego aktu skłonności kupna towaru przez nabywcę , lecz serię alternatywnych możliwych zakupów tego towaru po różnych cenach.

Wielkość popytu
Wielkość popytu, rozumiana jako ilość towarów (dóbr lub usług), jaką konsumenci chcą i mogą kupić po danej cenie i w danym okresie, zależna jest od warunków w jakich są przeprowadzane te zakupy. Na nie z kolei wpływ ma:

a) cena danego dobra

b) cena innych dóbr

c) dochód

d) gusty, moda, postęp cywilizacyjny

e) liczba kupujących

f) i inne czynniki.

Spośród nich wiodącą rolę zyskują przede wszystkim trzy pierwsze czynniki. Często określa się także, że niecenowe czynniki wpływu na zmianę popytu nazywamy determinantami popytu.

ad. a) Wpływ pierwszego z czynników – cena danego dobra, to jest sumy pieniędzy, jaką należy zapłacić za jednostkę danego towaru – przejawia się w możliwej ilości zakupu określonego towaru przy danej cenie. Cena określa, na ile jednostek danego towaru stać nas przy danych dochodach. Ilość zakupów jest więc związana z ceną kupowanego dobra. Więcej kupujemy przy niskich cenach, a mniej przy wyższych. Porównujemy również ceny na dany towar z cenami innych towarów.
Postępowanie takie spowodowane jest dwoma czynnikami, a mianowicie efektem substytucyjnym oraz efektem dochodowym. Wpływ pierwszego polega na tym, że jeśli cena równoważnego dobra rośnie, to kupujemy go mniej; gdyż staje się ono relatywnie droższe. Jednocześnie kierujemy nasze zainteresowanie w stronę innych dóbr, które po podwyżce stają się relatywnie tańsze. Z kolei wpływ drugiego czynnika, wyraża się na tym, że na skutek wzrostu cen stajemy się biedniejsi. Jeśli bowiem rosną ceny przy nie zmienionych dochodach, to możemy kupić mniej towarów. Oznacza to również, że maleje siła nabywcza naszego dochodu. Inaczej kształtuje się natomiast efekt substytucyjny i efekt dochodowy w przypadku spadku ceny na dany towar. Prowadzi on bowiem do wzrostu wielkości popytu, gdyż stać nas jest na zakup większych ilości dóbr. Jednocześnie zainteresowanie nabywców jest kierowane na dobra tańsze.

ad. b) Decyzje o zakupie jakiegoś towaru uwzględniają również ceny innych towarów – zwłaszcza tych które mają charakter substytucyjny i komplementarny. W obszarze zainteresowań kupującego pozostają więc dobra substytucyjne (substytuty), to jest takie dobra które mogą zaspokoić tą samą potrzebę, a przez to mogą się zastępować. Jeśli cena jednego dobra spada, to wywołuje ona jednocześnie ograniczenie konsumpcji jego substytutu. Kupujemy więc więcej tego dobra niż jego substytutu. Podobnie rzecz ma się z dobrami komplementarnymi, to znaczy z takimi które konsumowane są razem.
Jeśli cena jednego z nich rośnie, to popyt na nie maleje. Jednocześnie maleję również popyt na komplementarne mu dobro, gdyż konsumpcja obu dóbr następuje łącznie. Jedno z nich bez drugiego obniża swoją wartość, a niekiedy nawet staje się bezwartościowe.

ad. c) Decyzja o zakupie określonego towaru zależy nie tylko od ceny na niego, ale również od dochodu czyli sumy pieniędzy która stanowi podstawę zakupów na danym rynku w danym okresie oraz na oszczędności. Im wyższe dochody ma nabywca, tym więcej każdego z produktów może on kupić. Wyjątkiem od tej zasady są zakupy dóbr podstawowych dla życia przez ludzi biednych. Wraz ze wzrostem swoich dochodów odchodzą oni od kupowania tanich i na ogół gorszej jakości dóbr, na rzecz zakupu towarów droższych. Oznacza to, że wzrost dochodu powoduje spadek zakupu towarów tanich.

ad. d) Wpływ na to co ludzie kupują ma również moda i postęp cywilizacyjny, a także gusty (upodobania i przyzwyczajenia) konsumentów. To co dla jednego konsumenta jest rzeczą pożądaną, u drugiego może nie wywoływać żadnego zainteresowania.

ad. e) Na wielkość popytu ma również wpływ liczba konsumentów, którzy chcą zrobić zakupy. Wzrost liczby konsumentów powoduje wzrost wielkości zakupów. Zmniejszenie się zaś liczby konsumentów powoduje spadek wielkości zakupów.

ad. f) Na wielkość popytu ma również wpływ cały szereg innych czynników. Spowodowane mogą one zostać przyczynami często zupełnie nieoczekiwanymi. Może być nią reklama, opinia znajomych, sugestia lekarza, przewidywania co do zmiany cen, a nawet zjawiska paniki rynkowej wyrażające się kupowaniem i gromadzeniem rzeczy, które w normalnych warunkach byłyby nie wzbudziłyby zainteresowania.

Funkcja popytu
Funkcja popytu rozumiana jako zależność pomiędzy ceną danego towaru (bez względu na jej poziom) a gotowością jego zakupu przy danych dochodach, określana jest przez trzy zasadnicze grupy czynników:

a) potrzeby (o których stanowią: czynniki wrodzone, wiek, wychowanie i wykształcenie, środowisko geograficzne, środowisko społeczne)

b) dochód

c) ceny.

Innymi słowy funkcja popytu jest pochodną potrzeb, dochodu i ceny.

ad. a) Podstawową rolę w kształtowaniu popytu odgrywają potrzeby. Stanowią one elementarną przyczynę popytu. Gdyby zostały w pełni zaspokojone, przestałby istnieć popyt. Na przeszkodzie temu staje: z jednej strony nasz ograniczony dochód który musimy dzielić na zaspakajanie różnych potrzeb., z drugiej strony zaś ceny które musimy płacić za nabywane dobra i usługi zaspakajające nasze potrzeby. Wszystkie ludzkie potrzeby uwarunkowane są czynnikami wrodzonymi, wiekiem, wychowaniem i wykształceniem, środowiskiem społecznym oraz środowiskiem geograficznym. Do czynników wrodzonych zaliczyć należy fizyczną posturę, skłonności do konsumpcji żywności, stan zdrowia itp. Z kolei wpływ wieku przejawia się w formowaniu naszych potrzeb. Inne są one w wieku niemowlęcym, inne w wieku nastoletnim i inne w wieku dojrzałym, a jeszcze inne w wieku starczym. Znaczący wpływ na kształtowanie się popytu ma zachowanie ludzi wynikające z tytułu wychowania i wykształcenia. Są to czynniki wykształcone w rodzinie i w szkole. One to w dużej mierze określają kierunek i zakres potrzeb. Silny wpływ na nasze potrzeby wywiera również środowisko geograficzne. Narzuca ono bowiem zarówno sposób ubioru, odżywiania jaki i warunków zamieszkiwania. Równie duży wpływ na ludzkie potrzeby ma również środowisko społeczne. Decyduje ono bowiem o zmianie upodobań i potrzeb.

ad. b) Drugim z ważnych czynników określających funkcję popytu jest dochód. Widzieć trzeba w nim ważną przeszkodę ograniczającą możliwości realizacji ludzkich potrzeb. Określa on maksimum wydatków, które możemy ponieść na zakup towarów. Szersze zaspokojenie potrzeb jest możliwe tylko wtedy gdy wzrośnie nasz dochód. Można go realizować dwoma drogami. Pierwszą stanowi zakup większej ilości poszczególnych towarów. drugą natomiast zastępowanie towarów tańszych – ale gorszych, towarami lepszymi ale droższymi.

ad. c) Trzecim czynnikiem kształtującym funkcję popytu, a jednocześnie ograniczającym ludzie potrzeby są ceny. Przy określonym dochodzie ich wysokość ogranicza możliwości zakupu towaru. Im ceny są wyższe, tym mniej można nabyć towarów. Im ceny są niższe, tym zakupy towarów mogą być większe. Przy danych potrzebach i danym dochodzie, ilość zakupionego towaru zależy przede wszystkim od jego ceny oraz w pewnym zakresie również od cen innych towarów – i to zarówno tych, które są dla niego substytutami, jak i tych które są dla niego komplementarne. Zaznaczyć jednak trzeba, że cena nie jest determinantem popytu, a jedynie określa tylko wielkość popytu.

Prawo popytu
Pomiędzy ceną a popytem ujawniają się określone relacje. Ich istotę oddaje prawo popytu. Głosi ono, że wyższym cenom towaru odpowiadają mniejsze ilości dokonywanych zakupów, czyli że wzrostowi ceny towarzyszy spadek wielkości popytu, a niższym cenom większe ilości dokonywanych zakupów, czyli spadkowi ceny towarzyszy wzrost wielkości popytu. Możemy więc powiedzieć, że między ceną, a wielkością popytu istnieje zależność odwrotna.
Zależność tę uzasadnić można malejącą użytecznością krańcową, która w skrócie polega na tym, iż nabywca uzyskuje coraz mniejsze zadowolenie z kolejnej kupowanej jednostki danego towaru. Ponieważ użyteczność każdej dodatkowej jednostki towaru maleje, nabywca skłonny będzie kupić dodatkowy produkt tylko pod warunkiem obniżenia ceny. Innym uzasadnieniem prawa popytu jest zjawisko efektu dochodowego i substytucyjnego.
Efekt dochodowy sprowadza się do tego, że przy niższej cenie jesteśmy w stanie kupić więcej dóbr nie rezygnując z innych, natomiast efekt substytucyjny, to tendencja nabywców do zastępowania produktów droższych produktami tańszymi. Chodzi tu oczywiście o towary spełniające podobne funkcje użytkowe, jak np. masło – masło roślinne, lub telewizor kolorowy – telewizor czarno-biały.

Krzywa popytu
Zestawienie wielkości popytu dla różnych wysokości ceny pozwala wykreślić krzywą popytu. Pokazuje ona ilość towaru (dobra, usługi), jakie ludzie chcą kupić (czyli wielkość popytu) przy każdym poziomie ceny w danym okresie.
Jeśli założyć niezmienność warunków relacji między ceną, a wielkością popytu (zgodnie z zasadą ceteris paribus), przy których stałymi są ceny innych towarów, stałymi są dochody konsumentów, bez zmiany pozostają gusty i inne czynniki kształtowania popytu, a zmienia się tylko cena danego towaru, to wielkość popytu na dane dobro zmienia się zawsze wtedy, gdy zmienia się wyłącznie cena tego dobra . Jeśli cena danego dobra rośnie, to wielkość popytu maleje (czemu towarzyszy ruch “w lewo i w górę” wzdłuż krzywej popytu). Przy spadku ceny danego dobra wielkość popytu rośnie (czemu towarzyszy ruch “w prawo i w dół ” wzdłuż krzywej popytu).

W rzeczywistości mamy do czynienia z ciągła zmianą popytu na dany towar. Poza ceną istnieje bowiem szereg innych czynników, które mają wpływ na to ile danego dobra ludzie będą chcieli kupić. Należą do nich – jak to już zostało wskazane: dochody nabywców, ceny dóbr pokrewnych, gusty i preferencje nabywców, liczba nabywców na rynku, oczekiwania dotyczące przyszłych cen i dochodów. Zmiana któregokolwiek z tych czynników spowoduje wzrost, lub spadek wielkości popytu przy każdej cenie wyszczególnionej w rozkładzie popytu.
Wzrost dochodów konsumentów, cen innych dóbr czy zmiana jakiegokolwiek innego czynnika zwiększającego zainteresowanie danym dobrem powoduje, że wielkość popytu na dane dobro rośnie przy każdej cenie. Na wykresie wzrost popytu przedstawiany jest jako przesunięcie krzywej popytu na prawo. Zmianie ulega więc cala relacja między ceną, a wielkością popytu.
Natomiast spadek dochodu konsumentów, cen innych produktów lub zmiana jakiegokolwiek innego czynnika zmniejszającego zainteresowanie danym dobrem, powoduje, że wielkość popytu na to dobro maleje przy każdej cenie. Na wykresie spadek popytu przedstawiany jest jako przesunięcie krzywej popytu w lewo.
Popyt (i krzywa popytu) przedstawia jedynie zamiary kupujących. Wskazuje ona ilości towarów jakie chcieliby oni kupić po różnych cenach. Jako taki nie pokazuje on liczby transakcji rzeczywiście zrealizowanych, gdyż o nich stanowi oprócz popytu także podaż.