BOOKS

.:: Międzynarodowe Stosunki Finansowe ::.

Międzynarodowe stosunki finansowe jako część międzynarodowych stosunków ekonomicznych obejmują sobą problematykę systemu pieniężno-walutowego, systemu rozliczeń międzynarodowych oraz systemu cen światowych i mechanizmów jego kształtowania. Podstawowym elementem międzynarodowych stosunków finansowych jest system finansowo-walutowy. Jego konstrukcja oparta jest na międzynarodowym systemie walutowym,, który tworzą wszystkie rodzaje pieniądza, powszechnie i w długim okresie używane we wzajemnych rozliczeniach przez kraje trzecie (z których żaden nie jest emitantem) i pełniącego w nich funkcje miernika wartości, środka płatniczego i środka gromadzenia rezerw. Są one pełnione przez poszczególne waluty w różnym zakresie. Walutą międzynarodową może być: złoto, pieniądz narodowy kreowany przez narodowe władze monetarne poszczególnych państw oraz pieniądz międzynarodowy kreowany przez międzynarodowe instytucje finansowe. Mogą one mieć charakter walut światowych i walut regionalnych. Walutą światową jest pieniądz o zasięgu międzynarodowym. W obecnym wielowalutowym systemie jest nim dolar amerykański a obok niego także marka niemiecka i jen japoński oraz tzw. specjalne prawa ciągnienia (SDR) MFW pełniące rolę pieniądza światowego. Z walutą światową ściśle powiązane jest pojęcie pieniądza światowego, to jest takiego pieniądza który służy do regulowania (wyrównywania) sald bilansów płatniczych. Z kolei walutą regionalną jest pieniądz narodowy będący walutą międzynarodową o zasięgu międzynarodowym. Walutami tego typu są między innymi: frank francuski, funt szterling i frank szwajcarski. Pieniądz międzynarodowy będący walutą międzynarodową o zasięgu regionalnym nazywany bywa pieniądzem regionalnym. Przykładem takiego pieniądza jest ECU, będący pieniądzem międzynarodowym krajów Europejskiego Systemu Walutowego.

Istnienie i funkcjonowanie walut międzynarodowych ściśle związane jest z rynkiem walutowym oraz z wymienialnością walut. Rynek walutowy jest pośrednikiem w dokonywaniu transakcji kupna i sprzedaży walut obcych i jako taki stanowi go zespół wszystkich instytucji i osób wymieniających waluty obce oraz reguł rządzących zawieraniem transakcji (kupna i sprzedaży) walutowych. Ma on wymiar krajowy i międzynarodowy. Z rynkiem walutowym ściśle wiąże się pojęcie i funkcjonowanie kursu walutowego, rozumianego jako cena płacona w walucie krajowej za jednostkę waluty obcej lub cena waluty krajowej wyrażona w walucie obcej i pełniącego funkcję informacyjną i funkcję cenotwórczą. Przy rozliczeniach transakcji z zagranicą istotnym problemem jest poziom kursu walutowego. Znaczący wpływ na rozliczenia finansowe ma wymienialność walut. Najogólniej określając polega ona prawie swobodnego kupowania i sprzedawania obcego pieniądza – w tym złota – za walutę krajową oraz dokonywania rozliczeń międzynarodowych w walucie narodowej i walutach obcych bez jakichkolwiek ograniczeń. Obecnie żadna ze współczesnych walut nie spełnia tego warunku. Uzupełnieniem tej niedoskonałości jest z jednej strony – fakt powstania wielu rodzajów wymienialności, z drugiej zaś ukształtowanie się i funkcjonowanie kilku systemów rozliczeń międzynarodowych.

Istotą systemu rozliczeń obrotów z zagranicą jest regulowanie, powstałych między podmiotami znajdującymi się w różnych krajach, należności i zobowiązań pieniężnych z tytułu obrotu handlowego, usługowego, kapitałowego i świadczeń jednostronnych (nieodpłatnych). Stanowią go zarówno mechanizmy rozliczeń jak i instytucjonalne i ekonomiczne warunki ich realizacji. Rozliczenia międzynarodowe realizowane mogą być w dwojaki sposób: bez udziału pieniądza i wówczas przybierają formę kompensat towarowych lub z wykorzystaniem pieniądza gotówkowego przekazywanego sprzedającemu przez kupującego. Wsparciem dla funkcjonującej form rozliczeń obrotów handlowych stały się międzynarodowe ramy instytucjonalne handlu międzynarodowego, które pozwalają jego uczestnikom korzystne rozliczenie się.

Istotnym elementem międzynarodowych stosunków finansowych jest system cen światowych i mechanizmy jego kształtowania. Stanowi go z jednej strony ogół cen towarów uczestniczących w wymianie międzynarodowej wyrażonych w pieniądzu światowym, z drugiej strony zaś mechanizmy kształtowania się cen towarów będących przedmiotem eksportu i importu. Ranga tego elementu wynika z faktu, iż w znacznym stopniu stanowią one o wielkości i dynamice międzynarodowych obrotów handlowych, a także korzyści jakie poszczególne kraje odnoszą handlu zagranicznego. Pomocnym w ocenie tych zjawisk jest syntetyczny wskaźnik warunków wymiany (terms of trade).

.:: Międzynarodowy Obrót Gospodarczy ::.

Międzynarodowy obrót gospodarczy nazywany także międzynarodową wymianą gospodarczą obejmuje: międzynarodową wymianę towarów; międzynarodową wymianę usług; międzynarodowe transfery kapitału; międzynarodowe przepływy technologii oraz międzynarodowe przepływy siły roboczej.

Międzynarodowa wymiana towarów
Podstawowym obszarem międzynarodowego obrotu gospodarczego jest międzynarodowa wymiana towarów. Jest to historycznie najstarsza i najpowszechniej stosowana forma wymiany międzynarodowej. Najczęściej zamyka się ją w ramach szeroko rozumianego handlu zagranicznego, rozumiejąc pod tym pojęciem odpłatną wymianę towarów i usług z kontrahentami mającymi swoją siedzibę poza granicami kraju. Podstawy międzynarodowej wymiany towarów upatruje się w podziale pracy i specjalizacji w skali międzynarodowej.

Międzynarodowa wymiana usług
Międzynarodowy handel usługami jest tym obszarem międzynarodowej wymiany gospodarczej który zyskuje coraz bardziej na swoim znaczeniu. Usługi – zazwyczaj określane jak świadczenie społecznie użytecznych czynności, nie związanych bezpośrednio z wytwarzaniem dóbr rzeczowych – zaczęły odgrywać coraz większa rolę jako odrębny składnik wymiany międzynarodowej. Ich wzrost i rozszerzanie w ramach wymiany jest ściśle związane z postępem technicznym i intensyfikacją powiązań gospodarczych. Jednocześnie koniecznym stało się rozszerzenie pojęcia usług na te działalności które tworzą dobra materialne (poza działalnością w przemyśle przetwórczym i wydobywczym oraz w rolnictwie) jak np. usługi budowlane, krawieckie itp.
Ogromna różnorodność i nieporównywalność usług przy znacznych różnicach terminologicznych i nieporównywalności statystyk narodowych stanowi znaczące utrudnienie w analizach i ocenach roli tego obszaru wymiany międzynarodowej w gospodarce światowej. Na przeszkodzie stoją zwłaszcza cechy usług. Efekt większości z nich nie przybiera postaci materialnej, co powoduje, że większości usług nie można produkować na zapas oraz magazynować. Trudno je również rejestrować, a zwłaszcza uchwycić moment sprzedaży. Ich zaletą jest natomiast to, że ich eksport jest na ogół bardziej efektywny niż eksport dóbr materialnych.
Wzrost znaczenia usług w międzynarodowych obrotach gospodarczych nastąpił za przyczyną wielu czynników. Do najważniejszych zaliczyć należy: wzrost zamożności społeczeństw i dysponowanie większą ilością wolnego czasu – co wywołało zapotrzebowanie na dodatkowe usługi wykonywane dotąd w obrębie gospodarstw domowych oraz na usługi przedtem nie istniejące; wzrost produkcji towarów, które pociągnęły za sobą rozwój usług uzupełniających (np. transport, ubezpieczenia) unowocześnienie sektora usług w miarę postępu techniki i w ślad za tym narodziny nowych rodzajów usług; zwiększenie możliwości świadczenia usług na odległość dzięki nowoczesnej technice (np. łączność komputerowa) wzrost specjalizacji usług i rozwój wyspecjalizowanych firm usługowych itd.

Czynniki te spowodowały istotny wzrost roli usług w rozwoju gospodarczym wielu krajów oraz w tworzeniu produktu krajowego a także kształtowaniu sytuacji płatniczej tych krajów. W związku z tym dała się zaobserwować następująca prawidłowość: im gospodarka jest bardziej rozwinięta, tym wyższy jest w niej udział usług w tworzeniu PKB oraz mają one większy udział w ogólnym zatrudnieniu.

Międzynarodowe transfery kapitału
Istotnym elementem składowym i funkcjonalnym międzynarodowej wymiany gospodarczej są międzynarodowe transfery kapitału. Przyczyną ich zaistnienia (wystąpienia) jest przede wszystkim:

a) chęć zapewnienia w krótkim okresie wyższej stopy zysku, niż przynoszą inwestycje w kraju, która wywołana jest ograniczonymi rozmiarami rynku wewnętrznego, wysokimi płacami i podatkami lub wysokimi cenami surowców;

b) dążenie do osiągnięcia wyższej stopy procentowej od wolnych kapitałów;

c) zagwarantowanie dostępu do deficytowych źródeł surowców;

d) ominięcie barier celnych za pomocą lokat w krajach, w których te bariery nie występują;

e) możliwość wykorzystania przewagi technologicznej, która nie występuje w stosunkach z krajowymi producentami, a stwarza możliwość osiągnięcia zysku za granicą;

f) motyw lepszej lokaty kapitału – co do terminów, stopnia zysku, stopy ryzyka, oprocentowania, płynności, itp.

g) zapewnienie bezpieczeństwa lokat kapitałowych, o którym stanowi przede wszystkim stabilizacja ekonomiczna i polityczna.

Skutkiem międzynarodowych przepływów kapitałowych jest wzrost światowego dochodu, który to jest efektem tego, że eksport kapitałów do krajów odczuwających deficyt kapitału pozwala w nich na uruchomienie nie wykorzystywanych czynników produkcji.

We współczesnym świecie spotykamy się z różnymi formami transferu kapitału. Najczęściej są to:

a) Bezpośrednie lokaty kapitałowe – określane także jako inwestycje bezpośrednie. Polegają one na dokonywaniu nakładów kapitałowych w przedsiębiorstwach innych krajów. Dokonują ich na

b) Pośrednie lokaty kapitałowe – zwane często inwestycjami portfelowymi. Polegają one na zakupie zagranicznych papierów wartościowych (akcje, obligacje, skrypty dłużne, bony skarbowe) które przynoszą dochód, ale nie dają prawa własności i kontroli nad przedsiębiorstwami i instytucjami, które są emitantem tych papierów. Dokonują ich zazwyczaj właściciele drobnych kapitałów, którzy dążą do uzyskania wyższych zysków i dywident.

c) Międzynarodowe przepływy kapitału pożyczkowego. Polegają one na udzielaniu przez międzynarodowe instytucje finansowe, państwa, banki i przedsiębiorstwa, kredytów (o różnych horyzoncie spłaty, różnej skali oprocentowania i na różnych warunkach spłaty) poszczególnym państwom, przedsiębiorstwom i instytucjom prywatnym. Niektóre spośród nich – zwłaszcza te z organizacji międzynarodowych i mające charakter kredytów państwowych, w określonych warunkach mogą zostać potraktowane jako pomoc gospodarcza.

d) Krótkookresowe przepływy kapitału, powodowane najczęściej różnicami w poziomie stopy procentowej w innych krajach. W warunkach normalnych mogą one przybrać charakter przepływu niespekulacyjnego, gdy dotyczą czasowo wolnych kapitałów ulokowanych w krótkim okresie na korzystniejszej niż w kraju stopie procentowej. Natomiast spekulacyjnymi będą przepływy kapitałowe wówczas, gdy spowodowane są ucieczką z kraju przed niekorzystną zmianą kursów walutowych (czego przejawem jest dewaluacja lub rewaluacja waluty krajowej) a następnie po stabilizacji warunków powrót do kraju. Pozwala to uzyskać zyski nadzwyczajne.

Międzynarodowe przepływy technologii
Postęp techniczny i związany z nim rozwój międzynarodowego podziału pracy przyczynia się do wzrostu intensywności powiązań ekonomicznych pomiędzy poszczególnymi krajami. W ostatnich latach coraz ważniejszym obszarem tych powiązań stał się przepływ (transfer) technologii. Przybiera on różne formy techniczno-organizacyjne – od obrotów wyrobami gotowymi o wysokim stopniu zaawansowania technicznego, sprzedaży licencji i patentów, udostępniania know-how, dokonywania zagranicznych inwestycji bezpośrednich po emigrację specjalistów.

Międzynarodowe przepływy siły roboczej
We współczesnych międzynarodowych obrotach gospodarczych znaczące miejsce mają również międzynarodowe przepływy siły roboczej – rozumiane jako zmian pobytu i miejsca zamieszkania na okres nie krótszy niż jeden rok. Zjawisko to nie jest nowym, ma ono bowiem swój historyczny byt. Przyczyn międzynarodowej migracji ludności powodowane są przede wszystkim względami ekonomicznymi, a obok nich także politycznymi, religijnymi, ideologicznymi a nawet rasowymi. W wielu przypadkach wskazane przyczyny nakładają się na siebie. Najważniejszymi spośród nich są przyczyny ekonomiczne – w tym najczęściej dążenie do pozyskania wyższej płacy.
Zaistnienie migracji wymaga podjęcia szeregu bardzo intensywnych, trudnych, ryzykownych i często kosztownych przedsięwzięć. Z reguły natrafiają one na bariery o charakterze administracyjnym ze strony kraju docelowej migracji.
Ciężką do pokonania jest bariera adaptacyjna, która zmusza imigranta do dostosowania się do warunków panujących w kraju osiedlenia. W pierwszym rzędzie konieczne staje się opanowanie obcego języka, przyjęcie nowych zwyczajów i wejścia w inny krąg kulturowy. Ujawniają się również przeszkody formalne – jak np. trudności z uznaniem dyplomów i uprawnień – co sprawia, iż z reguły imigrant plasowany jest na dalekiej pozycji społecznej w kraju osiedlenia. Bolączką migracyjną są często także przejawy wrogości i niechęci. Migracja siły roboczej, podobnie jak wywóz kapitału, powoduje istotne skutki ekonomiczne. Wpływ ten ujawnia się zarówno na kraj eksportujący siłę roboczą, jak i na kraj ją importujący.

W kraju eksportującym siłę roboczą, emigracja zwiększa możliwości produkcyjnego zatrudnienia części siły roboczej dotąd bezrobotnej. Na gospodarkę tych krajów korzystnie wpływają także transfery części zarobków emigrantów. Pewną korzyścią jest także dla tych krajów powrót części spośród emigrantów – dysponują oni bowiem nie tylko nowymi kwalifikacjami zawodowymi, ale również w oparciu o zgromadzone poza granicami kapitały podejmują często działalność inwestycyjną w kraju rodzimym. Za straty dla kraju będącego źródłem migracji uznać należy zaś pozbywanie się części bardzo przedsiębiorczej siły roboczej. Straty są zwłaszcza znaczne wówczas gdy emigrują osoby o wysokich kwalifikacjach.
Natomiast kraj przyjmujący imigrantów z reguły uzyskuje większe korzyści niż kraj skąd oni pochodzą. Ze względu na to, ze są to najczęściej ludzie młodzi, dobrze wykształceni pozyskuje on pracowników bez konieczności ponoszenia większych wydatków na ich kształcenie. Korzyści te mają miejsce zwłaszcza wówczas gdy imigranci mogą stosunkowo szybko zapełnić lukę na rynku pracy. Niekiedy bardzo przydatne okazują się unikatowe kwalifikacje imigrantów, pozwalające na wzbogacenie oferty rynkowej bądź też przyczynienie się do postępu naukowo-technicznego w jakiejś dziedzinie. Zagrożeniami zaś dla kraju przyjmującego migrantów są zagrożenia w postaci konieczności ponoszenia szeregu wydatków związanych z koniecznością przystosowania migrantów do życia w nowych warunkach.

.:: Globalne Stosunki Ekonomiczne ::.

Ważną dziedziną ekonomii lokalizowaną w obszarze makroekonomii jest ekonomia międzynarodowa – określana najczęściej mianem międzynarodowych stosunków ekonomicznych lub międzynarodowych stosunków gospodarczych. Jako dyscyplina naukowa zmierza ona do poznania zasad i mechanizmów funkcjonowania współczesnej gospodarki światowej. Należy ona do najbardziej rozwijanych dziedzin teorii ekonomii w jej szerokim rozumieniu. Jest to w dużej mierze wynikiem jej związków z dokonującymi się przemianami w strukturze współczesnej gospodarki światowej.
Przemiany z którymi mamy do czynienia we współczesnym świecie a zwłaszcza procesy globalizacji i regionalizacji życia gospodarczego zmuszają do nowego spojrzenia na nie. Tradycyjne postrzeganie faktów i zdarzeń we współczesnej gospodarce światowej nie pozwala wzbogacić analizy ekonomicznej tych problemów nowymi aspektami i konkluzjami.
Nauka o międzynarodowych stosunkach ekonomicznych obejmuje problematykę teorii jak i polityki. Rozpatrywane przez nią zjawiska dokonywane są zarówno z punktu widzenia świata jako całości, jak i z punktu widzenia określonego kraju, czy grupy krajów.

Międzynarodowe stosunki gospodarcze opierają się w punkcie wyjścia na takich samych podstawach metodologicznych, jak pozostałe dziedziny ekonomii. Motywy i sposób zachowania się ludzi i przedsiębiorstw są takie same w sferze aktywności krajowej jak o aktywności międzynarodowej. Obok jednak tej jednorodności podstawy wyjściowej, wielu ekonomistów dostrzega także pewne odrębności metodologiczne. Stanowią je własne narzędzia analizy oraz specyficzne idee i założenia (jak np. koncepcja korzyści komparatywnych, kwestie zadłużenia zagranicznego czy rynku dewizowego). Za główną przyczynę prób traktowania międzynarodowych stosunków ekonomicznych jako odrębnej dyscypliny w naukach ekonomicznych jest fakt istnienia niezależnych, suwerennych państw poprzedzonych granicami politycznymi.
Selektywność wykładu niniejszego podręcznika powoduje, iż rozważania w nim zawarte zostały ograniczone do przedstawienia: istoty międzynarodowych stosunków ekonomicznych, systemu gospodarki światowej, problemów wpływu handlu zagranicznego na wzrost gospodarczy oraz międzynarodowego systemu walutowego i finansów międzynarodowych. Niemniej jednak i ten zakres problemów pozwala: poszerzyć horyzonty myślowe studiującego ekonomię poza pojęcia problemów gospodarstwa domowego, przedsiębiorstwa i gospodarki narodowej; precyzyjniej zrozumieć zachodzące w skali świata procesy; uświadomić, że część narodowych problemów gospodarczych może być z powodzeniem rozwiązane w ramach międzynarodowej współpracy gospodarczej. Wszystkie one ujawniają obok wymiaru naukowego także wymiar praktyczny.

Międzynarodowe stosunki ekonomiczne mają wymiar nauki i praktyki.
Nauka obejmuje teorię i politykę. Teoria zajmuje się badaniem praw ekonomicznych rządzących procesami zachodzącymi w gospodarce światowej. Rozpatruje ona zjawiska z punktu widzenia:
świata jako całości i wówczas dotyczy międzynarodowych stosunków gospodarczych widzianych jako przepływy towarów i usług, technologii i pieniądza między różnymi krajami lub grupami krajów;
określonego kraju czy grupy krajów i wówczas dotyczy zagranicznych stosunków gospodarczych danego kraju widzianych jako powiązania gospodarcze określonego kraju lub ugrupowania krajów z zagranicą.
Wyszczególnione płaszczyzny realizacji międzynarodowych operacji gospodarczych pozwalają na rozróżnienie dwóch pojęć ” międzynarodowych stosunków gospodarczych” i “zagranicznych stosunków gospodarczych”.
Polityka natomiast określa metody i środki osiągania przez państwo postawionych sobie celów gospodarczych oraz osiągania celów różnych krajów w drodze współpracy gospodarczej z zagranicą (głównie przez zawieranie międzynarodowych porozumień gospodarczych), jak też tworzenie wspólnych, międzynarodowych instytucji i organizacji gospodarczych.

Istota międzynarodowych stosunków ekonomicznych
Międzynarodowe stosunki ekonomiczne (nazywane także międzynarodowymi stosunkami gospodarczymi) to część ogólnych stosunków ekonomicznych nawiązywanych na forum międzynarodowej działalności gospodarczej.
Obejmują one:

międzynarodowy podział pracy;
międzynarodową wymianę gospodarczą (międzynarodowy obrót gospodarczy);
międzynarodową wymianę towarów;
międzynarodową wymianę usług;
międzynarodowe obroty (transfery) kapitałowe;
międzynarodowe przepływy technologii;
międzynarodowe przepływy ludności (siły roboczej).
międzynarodowe stosunki finansowe;

Zakres międzynarodowych stosunków ekonomicznych jest więc bardzo szeroki. Oddziaływują one na wszystkie sfery działalności gospodarczej. Wpływają na tempo i kierunki rozwoju gospodarczego. Decydują o pozycji ekonomicznej i politycznej poszczególnych krajów w świecie.

Międzynarodowy podział pracy
Międzynarodowy podział pracy jest zjawiskiem historycznym i stanowi szczególną formę społecznego podziału pracy, dokonującego się między podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą w obrębie różnych organizmów państwowych. Jest on wynikiem pojawienia się trwałych nadwyżek produkcyjnych w jednych krajach i możliwości ich zbytu w innych krajach oraz możliwości przemieszczania wzrastającej ilości towarów na znaczne odległości. Warunkiem jego zaistnienia są więc nie tylko nadwyżki produkcyjne ale również rozwój odpowiedniej infrastruktury organizacyjno-ekonomicznej i technicznej, zapewniającej łatwość, trwałość, bezpieczeństwo oraz dużą intensywność i regularność powiązań z innymi krajami. Głównej zaś jego siły napędowej należy upatrywać w rozwoju techniki, coraz szerszym stosowaniu jej dorobku w praktycznym działaniu oraz w doskonaleniu narzędzi pracy i metod ich wykorzystania.

Międzynarodowy podział pracy bywa rozpatrywany w kategoriach statycznych lub też w kategoriach dynamicznych. W statycznym ujęciu zakłada on przyjęcie osiągniętej już struktury towarowej i geograficznej za daną i niezmienną. Natomiast w ujęciu dynamicznym, zakłada on konieczność nieustannych zmian w strukturze produkcji i handlu, w oparciu z jednej strony o możliwości rozwojowe danej gospodarki, z drugiej zaś o potrzebę jej adaptacji do zmieniających się technik wytwarzania, dostępu do bogactw naturalnych, zmian wielkości oraz struktury popytu i podaży itp.

Kształtowanie międzynarodowego podziału pracy uzależnione jest od szeregu czynników. Najogólniej podzielić je można na wewnętrzne i zewnętrzne. Wewnętrzne wiążą się specyficznymi własnościami gospodarki konkretnych krajów, takimi jak warunki naturalne (położenie geograficzne, klimat, zasoby naturalne, warunki glebowe oraz czynniki demograficzne), osiągnięty poziom rozwoju, struktura gospodarki, postęp techniczny, czynniki systemowe i pozaekonomiczne. Z kolei czynniki zewnętrzne wiążą się z efektami rozwoju i przekształceń strukturalnych gospodarki światowej. Uzewnętrzniają się one jako wzajemne oddziaływania krajów o różnym poziomie rozwoju, odmiennym potencjale ekonomicznym i demograficznym, różnych systemach społeczno-ekonomicznych, odmiennej kulturze czy też tradycjach powodujące powstawanie impulsów do przekształcania się struktur gospodarczych i społecznych, zmiany hierarchii celów, rozwiązań organizacyjnych i technicznych, przejmowania wzorców postępowania.

.:: Teoria Wyboru Konsumenta ::.

W warunkach gospodarki rynkowej zachowaniami wytwórców i producentów rządzi ten sam motyw, jakim jest maksymalizacja korzyści materialnych, to jest: w przypadku wytwórców zysk, a w przypadku nabywców umiejętność nabywania dóbr oferowanych na rynku. Problem maksymalizacji korzyści nabywców wyjaśnia teoria wyboru konsumentów (określana także jako teoria zachowania konsumenta). Zajmuje się ona zachowaniem konsumentów na rynku i ich wrażliwością na zmiany sytuacji rynkowej czyli elastycznością popytu.

Podstawy teorii wyboru konsumenta
Teoria zachowania konsumentów stara się znaleźć odpowiedź na następujące kluczowe pytania:
w jaki sposób konsumenci wybierają określone produkty i jaką ich ilość są skłonni kupić ?
jaki jest wpływ zmian cen na zakupy konsumentów?
Pomocnym w poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania jest specyfikacja wspólnych cech konsumentów. Najogólniej określając wszyscy konsumenci posiadają trzy cechy wspólne:

po pierwsze, wiedzą czego chcą

po drugie, dysponują ograniczonymi środkami (budżetami)

po trzecie, napotykają na ceny, na które nie mają żadnego, lub tylko ograniczony wpływ.

Rynek oferuje zwykle wiele rozmaitych dóbr i usług, które mogą zaspokoić potrzeby konsumentów. Mając na uwadze te zależności teorię wyboru konsumenta rozpatrzyć trzeba ze względu na zasady zachowań konsumenta, dostosowanie się go do zmian dochodu i zmian cen oraz na niego komplementarności i substytucyjności dóbr.

Zasady zachowań konsumenckich
Konsumenci poprzez wielkość i strukturę popytu, jaką zgłaszają na rynku, określają co i ile ma być wytwarzane przez producentów. Wielu ekonomistów uważa jednak taki punkt widzenia za jednostkowy, optując za dostrzeganiem również drugiej strony, to jest producentów. Oba te spojrzenia oddają istotę różnych aspektów gry rynkowej. świadczy to jednocześnie o sile i atrakcyjności oraz efektywności systemu rynkowego.
Współcześnie teoria postępowania konsumenta odwołuje się do trzech podstawowych twierdzeń, tj. o:

1) ekonomicznej racjonalności konsumenta; wg. której konsument wybierając między różnymi alternatywnymi konsumpcji, czyni to w sposób świadomy, zgodnie z własnym interesem i korzyściami

2) odpowiedniej informacji, zgodnie z którą konsument – posiadając pełną i prawidłową informację o produktach – sam potrafi najlepiej ocenić na czym polegają jego korzyści, a wszystkie błędy w tym obszarze są wynikiem braku odpowiedniej informacji.

3) substytucyjności dóbr, według którego konsument decyduje o wyborze struktury własnej konsumpcji zgodnie ze swoimi preferencjami, dochodami oraz cenami dóbr obowiązującymi na rynku, co oznacza możliwości zastępowania jednych dóbr drugimi.

Twierdzenia te stanowią jednocześnie główne elementy teorii zachowania się konsumenta, przybierając rolę jej podstawowych zasad. Ich istota sprowadza się do następujących założeń:

po pierwsze: wybory konsumenta są zgodnie z jego własnym interesem

po drugie: wybory między alternatywami konsumpcji dokonują się w oparciu o dostępne informacje

po trzecie: w procesach wyboru konsumenta uwzględnia się substytucyjność między dobrami.

Bazując na takiej formule elementów i założeń teorii zachowania się konsumenta, dla wyjaśnienia prawidłowości rządzących tym zachowaniem, mikroekonomia odwołuje się do szeregu kategorii ekonomicznych, spośród których za podstawowe uznać trzeba: użyteczność, preferencje, obojętność konsumenta, subwencje, wybór – odnoszone każdorazowo do wielu płaszczyzn – w tym przede wszystkim do płaszczyzn marginalnych.

Ograniczenia zachowań konsumenckich
Zachowania konsumentów na rynku ograniczane są szeregiem czynników wśród których za najważniejsze uznać należy takie czynniki, jak: gusty i preferencje konsumentów; ilość pieniędzy jaką dysponują – czyli inaczej dyspozycyjnym budżetem oraz ceny alternatywnych dóbr.

Gusty i preferencje konsumentów
Pierwszą grupą czynników ograniczających zachowania konsumentów są preferencje i gusty konsumentów. Pierwszy z czynników wiąże się z użytecznością a drugi z czynników z obojętnością.

System preferencji konsumenta
Tradycyjne posługiwanie się kategorią użyteczność, dopuszczające możliwość mierzenia jej u każdego konsumenta, stojąc w sprzeczności z założeniami racjonalności decyzji każdego konsumenta, zmusiło współczesną teorię do innego jej traktowania. Została ona oparta o pewne założenia dotyczące preferencji konsumenta. Zakłada ona, że konsument dokonuje równocześnie wyborów wielu dóbr, które spełniłyby w najwyższym stopniu dane preferujące konsumenta. Podstawą wyborów konsumenta jest zaś uporządkowany system preferencji odnośnie kombinacji konsumowanych dóbr.
Podstawą funkcjonowania systemu preferencji jest zbiór założeń dotyczących preferencji, z których najważniejszymi:

1) założenie kompletności preferencji, dopuszczające możliwość określenia przez konsumenta preferencji konsumpcji swoich dóbr spośród różnych kombinacji konsumpcji tych dóbr; oraz dopuszczające możliwość uporządkowania ich tak, aby konsument był zdolny określić które preferuje, a które dają mu takie same zadowolenie i w efekcie są dla niego obojętne (np. jeśli konsument, biorąc pod uwagę kombinacje A i B, potrafi określić, czy woli A od B, czy też preferuje B w stosunku do A, czy też kombinacje A i B są dla niego obojętne)

2) założenie powszechności preferencji, formułując pogląd, że wybory konsumenta między różnymi kombinacjami dóbr są przechodnie (np. jeśli konsument preferuje kombinację A od B i jednocześnie określa, iż woli B od C oznacza to, iż konsument preferuje kombinację A w stosunku do C; podobnie jeśli dla konsumenta kombinacja A i B oraz B i C są dla konsumenta obojętne, wtedy również kombinacja A i C jest również obojętna)

3) założenie nienasyconości zadowolenia konsumenta, opierające się na stanowisku, że konsument zawsze preferuje kombinację dóbr dostarczającą mu więcej zadowolenia od kombinacji dającej mniej zadowolenia.

Obojętność a gusty
Odwołując się do założeń dotyczących preferencji konsumenta można zbudować model zachowania się konsumenta podejmującego decyzje wyboru kombinacji konsumowanych dóbr. Jego istotę opisuje kategoria krzywej obojętności konsumenta, przedstawiana w formie wykresu. Krzywe obojętności konsumenta charakteryzują się tym, że: mają nachylenie negatywne; nie mogą się przecinać; są wypukłe w stosunku do początku układu oraz, że jest ich nieskończenie wiele. Krzywa obojętności konsumenta przedstawia wszystkie kombinacje konsumpcji dwóch dóbr, które są dla konsumenta obojętne. Wskazuje ona, że: każda kombinacja daje konsumentowi takie same zadowolenie;
dana krzywa obojętności charakteryzuje się stałym poziomem zadowolenia posiada ono nachylenie negatywne, które zmniejsza się w miarę zwiększania konsumpcji dobra odłożonego na osi rzędnych krzywych obojętnych może być nieskończenie wiele, a ich wzajemne położenie wskazuje na różnice w poziomach zadowolenia konsumenta poziom zadowolenia wzrasta w miarę przesuwania się konsumenta z krzywej obojętności położonej niżej na położoną wyżej.

Użyteczność a wybór konsumenta
Z wyborem konsumenckim ściśle związana jest użyteczność pozyskiwanych do konsumpcji dóbr . Rozumie się przez nią suma zadowolenia jaką osiąga indywidualny konsument z konsumowania posiadanego danego dobra. Kategoria użyteczności jest: abstrakcją i jak taka ma charakter subiektywny; odzewem na pytanie: ile zadowolenia dostarczają konsumentowi kupowane przez niego produkty i usługi współcześnie traktowana jako kategoria porządkowa odzwierciedlająca uporządkowany system preferencji; skonkretyzowana do “maksymalizacji użyteczności” wskazuje jak konsument w swoich wyborach dąży do wybrania takiej kombinacji konsumowanych dóbr, która dawałaby mu możliwie największe zadowolenie; rozpatrywana jako użyteczność całkowita i marginalna Użyteczność całkowita (UC) to suma użyteczności konsumowanej ilości produktu lub usługi.

gdzie: Q – ilość konsumowanego dobra “i”
i = 0,….,n
Użyteczność marginalna (UM) to wyraz zadowolenia konsumenta ze zwiększenia (zmniejszenia) konsumpcji danego dobra o kolejną dodatkową jednostkę.

Pomiędzy ilością konsumowanego dobra a użytecznością dają się zaobserwować następujące zależności:

1) Użyteczność całkowita (UC) konsumpcji danego dobra rośnie (spada) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumowanego dobra.

2) Użyteczność marginalna (UM) zmniejsza się (rośnie) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumpcji dobra .
Powyższe zależności uwidaczniają :

a) w odniesieniu do użyteczności całkowitej, że: wzrasta ona w miarę zwiększania ilości konsumowanego dobra, jednak coraz wolniej; a po osiągnięciu znacznej ilości konsumowanego dobra, może wystąpić spadek użyteczności całkowitej jako wynik faktu, iż w miarę zwiększania konsumpcji użyteczność każdej dodatkowo konsumowanej jednostki dobra jest coraz mniejsza.

b) w odniesieniu do użyteczności marginalnej, że: przyrosty zadowolenia z konsumpcji zmniejszają się wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra.

Reasumując, można przyjąć, iż po przekroczeniu pewnej wielkości konsumpcji dalsze zwiększanie konsumowania danego dobra zacznie przynosić konsumentowi zadowolenie negatywne (niezadowolenie). Spowoduje to jednocześnie ujemny poziom użyteczności marginalnej i spadek użyteczności całkowitej. Oznacza to, że konsument maksymalizujący korzyści (zadowolenie) z konsumpcji będzie je zwiększał, tylko do momentu w którym (UM = 0) użyteczność marginalna osiągnie poziom”0″. Reasumując, ogólną zasadą postępowania konsumentów jest to, że dokonują oni zakupów takich dóbr i usług, które są dla nich użyteczne, a w konkretnych wyborach kierują się zasadą maksymalizacji użyteczności. Ujmując rzecz w kategoriach bardziej ogólnych, oznacza to, że działania ludzkie mają charakter celowo racjonalny. Konsumenci przez użyteczność rozumieją: satysfakcję, przyjemność lub korzyść jaką osiągają w wyniku spożycia jakiegoś dobra lub usługi. Z ekonomicznego punktu widzenia rozróżnia się użyteczność całkowitą i krańcową. Użyteczność całkowita to suma satysfakcji osiągniętej przez konsumenta. Wiedząc, że ilość potrzeb, jakie pragniemy zaspokoić i satysfakcji stąd osiąganej nie jest ograniczone, ze względu na rzadkość materialnych środków zaspokojania potrzeb, musimy jednocześnie mieć świadomość jako konsumenci, że dążenie do maksymalizacji użyteczności całkowitej jest związane z koniecznością rezygnacji z niektórych dóbr, które w danym momencie dostarczają mniej satysfakcji. Oznacza to, że konsument stoi przed koniecznością wyboru pewnej kombinacji rodzaju i ilości dóbr, jakie pragnie posiąść, stąd też dąży do maksymalizacji użyteczności tych dóbr. Istotę maksymalizacja użyteczności poszczególnych dóbr przez konsumenta wyjaśnia układ kształtowania się ich kombinacji w postaci wykresu. Pokazuje on, że: każda z krzywych pokazuje możliwości różnych kombinacji dóbr X i Y, które przyniosą określony, równy dla danej krzywej poziom użyteczności, czy satysfakcji każda z krzywych ukazuje różny poziom użyteczności czy satysfakcji najmniejszej dla U1 i największej dla U4 i do tego ostatniego poziomu konsumenci będą aspirować, kierując się zasadą maksymalizacji użyteczności. Użyteczność danego dobra dla konsumenta nie jest wielkością stałą i zmienia się w zależności od: ilości dobra, stojącej do dyspozycji konsumenta i dostępności innych dóbr substytucyjnych lub komplementarnych. Oznacza to, że wartość, jaką dany człowiek przywiązuje do poszczególnych jednostek danego dobra jest zależna od ilości już spożytych jednostek danego dobra. Dla pełniejszego wyjaśnienia istoty użyteczności danego dobra lub usługi ekonomia odwołuje się do kategorii użyteczności krańcowej . Określa się ją jako dodatkową satysfakcję uzyskaną przez konsumenta ze spożycia każdego kolejnego towaru lub usługi. Zachowaniem konsumentów na rynku kieruje zasada malejącej użyteczności krańcowej, która mówi, że w miarę jak spożycie danego dobra lub usługi rośnie w określonym czasie, ich użyteczność krańcowa maleje”. Przykładem tego jest następująca sytuacja. W miarę spożywania jabłek użyteczność całkowita rośnie w tempie malejącym, co związane jest ze zmniejszającą się użytecznością krańcową każdego kolejnego jabłka. Amator jabłek osiąga stan nasycenia po skonsumowaniu szóstego owocu w danym dniu, a konsumpcja każdego kolejnego sprawia mu przykrość (ujemna użyteczność końcowa) i zmniejsza jego całkowitą użyteczność.

Szczęśliwie dla konsumenta ma on zazwyczaj możność wyboru więcej dóbr konsumpcyjnych lub substytucjonalnych. W ukazanej na wykresie sytuacji konsument ograniczy się do spożycia 5-6 jabłek, a dietę swa uzupełni innymi owocami (na przykład pomarańczami) i w ten sposób zmaksymalizuje swoją krańcową satysfakcję. Nawet bowiem jeśli woli jabłka od pomarańczy, to użyteczność krańcowa szóstego jabłka będzie niższa od użyteczności krańcowej pierwszej czy drugiej pomarańczy.

Na użyteczność dóbr i usług znaczący wpływ ma również ich substytucyjność. Jeśli przyjąć, że przedmiotem wyboru konsumenta są są dwa dobra: dobro X (jabłko) i dobro Y (pomarańcze), to dokonuje się on często w oparciu o ich substytucję. Istotę tego wyboru uwidacznia kształtowanie się krzywych ich użyteczności. Krzywa na wykresie łączy wszystkie punkty, w których konsument osiąga ten sam punkt użyteczności. Zmiana preferencji z A na preferencję B oznacza, że konsument gotów jest zrezygnować z 1 jabłka na rzecz 1 pomarańczy więcej. Przejście jednak z opcji B na opcję C oznacza już, że konsument gotów jest zrezygnować z kolejnego jabłka (BT = 1), pod warunkiem zwiększenia konsumpcji pomarańczy o 2 owoce (TC = 2). Ilość dobra Y (pomarańczy), jabłka jest niezbędne do rekompensaty dobra X (jabłka) nazywamy krańcową stopą substytucji dobra X przez dobro Y. Krańcowa stopa substytucji, to ilość dobra Y, jaka jest niezbędna do rekompensaty dobra X przez dobro Y (MRS – marginal rate of substitution) . Pokazuje ona preferencje nabywców w stosunku do dóbr substytucyjnych.

Im większe (bardziej strome) jest nachylenie krzywej obojętności, tym wyższą wartość przyjmuje MRS.
Przedstawione analizy zachowań konsumenta opierają się o zasady dokonywania przezeń wyrobów w warunkach, w których kierowały się one jedynie swoimi gustami i preferencjami, pomijając ograniczenia budżetu domowego i różnice cen różnych dóbr. W takiej sytuacji zasada wyboru staje się dość prosta. Konsument osiąga maksymalną satysfakcję, gdy użyteczności krańcowe ostatniej jednostki każdego z dóbr są sobie równe.
MUx = MUy
Formuła powyższa oznacza, że jest raczej pewne, że konsument nie kupi i nie spożyje kolejnego jabłka, jeśli większa użyteczność przypisze kolejnej pomarańczy i odwrotnie. Więc dąży on do pewnego stanu równowagi, nazywanego w ekonomii równowagą konsumenta, przez którą rozumie się względną stabilność zwyczajów nabywczych, przy których konsument maksymalizuje swą satysfakcję.
Dochody ludzi nie są jednak ograniczone, a ceny poszczególnych dóbr i usług zwykle różnią się od siebie. Ma to wpływ na wybory konsumentów.
Możemy sformułować prawidłowość: w warunkach różnicy cen dóbr X oraz Y jednostka osiąga stan równowagi i maksymalizuje użyteczność wtedy, gdy relacje użyteczności każdego dobra do jego ceny są sobie równe.

Budżetowe ograniczenia zachowań konsumenta
Konsument postępuje w taki sposób, w każda ostatnia złotówka wydana na dane dobro umożliwiła uzyskanie takiej samej wielkości satysfakcji. Większość konsumentów, kupując buty, obiad czy wycieczkę zagraniczną nie myśli oczywiście bezpośrednio kategoriami użyteczności krańcowej. Zazwyczaj jednak rozpatrują oni różne alternatywy i dążą choćby nieświadomie do zrównania użyteczności krańcowych i nabywanych produktów na tyle, na ile jest to możliwe.
Gdyby dochody konsumentów były nieograniczone, nie mieliby oni większych problemów z dokonywaniem wyborów, ponieważ byłby on uwarunkowany jedynie ich pragnieniami i preferencjami, które lokowałyby się w krzywej maksymalnej użyteczności U4. W rzeczywistości jednak zachowania konsumentów zależą także od tego, czy są zdolni kupić. To, co konsumenci są zdolni kupić zależy z kolei od ich dochodów i relacji cen miedzy poszczególnymi produktami.
Załóżmy, że dochód wynosi 100 zł, cena jednostki odzieży 20 zł, a cena jednostki żywności 10 zł. Możliwe opcje, jakie otwierają się przed konsumentami w takiej sytuacji przedstawi linia budżetu KL.

Dotychczasowe rozważania dociekające istoty teorii wyboru konsumenta, dowiodły, że celem konsumenta jest osiągnięcie maksymalnych korzyści z konsumpcji konsument wolałby dokonywać wyboru między produktami i usługami których użyteczność całkowita jest największa oraz, że będzie on zawsze preferował kombinację dóbr znajdującą się na wyższej krzywej obojętności w porównaniu do kombinacji na niższej krzywej obojętności wybory dokonywane przez konsumenta w oparciu o swoje preferencje w rzeczywistości gospodarczej napotykają na liczne ograniczenia, o charakterze obiektywnym, mające swoje źródła w istnieniu zjawiska rzadkości zasobów najważniejszymi ograniczeniami wyborów konsumenta są zasoby pieniężne, którymi w danym momencie dysponuje konsument, oraz ceny produktów i usług, z którymi konsument spotyka się na rynku. Mając na uwadze te uwarunkowania, konsument zmuszony jest podjęcia określonych działań dostosowawczych. Winny one w pierwszym rzędzie zostać skoncentrowane na dostosowaniu się do zmian dochodów i zmian cen.

Czytaj Więcej… »