Istotę równowagi makroekonomicznej oddaje najpełniej obraz funkcjonowania gospodarki narodowej sprowadzony do modelu gospodarczego odzwierciedlającego kształtowanie się zagregowanego popytu i zagregowanej podaży. Przy czym zagregowany popyt pokazuje całkowite zapotrzebowanie gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i rządu na wszystkie dobra i usługi wytworzone w gospodarce, a zagregowana podaż całkowitą produkcję oferowaną przez wszystkie przedsiębiorstwa na sprzedaż. Jeśli obie strony funkcjonowania tak rozumianej gospodarki połączymy ze sobą – nakładając je na siebie to otrzymamy obraz przecięcia się krzywych zagregowanej podaży z zagregowanym popytem. Sytuację to jest punkt w której przy pewnym poziomie cen, całkowita produkcja oferowana przez przedsiębiorstwa równa się łącznemu popytowi zgłoszonemu przez wszystkie podmioty gospodarujące określamy równowagą makroekonomiczną. Natomiast ten poziom cen przy którym zaistniała równowaga ekonomiczna nazywamy ceną równowagi ekonomicznej.
Gospodarka z reguły jednak nie znajduje się w stanie równowagi. Najczęściej funkcjonuje ona w stanie nierównowagi popytowej lub podażowej. W przypadku spadku cen poniżej poziomu równowagi, gospodarka zgłasza większy zagregowany popyt niż istniejące możliwości jego zaspokojenia. Przy niższych cenach siła nabywcza wszystkich podmiotów gospodarczych powoduje wzrost chęci zakupów dóbr i usług. Natrafia ona jednak na relatywnie małą zagregowaną podaż. Przedsiębiorstwa nie produkują bowiem tyle dóbr i usług, które przy niskim poziomie cen mogłyby zaspokoić potrzeby wszystkich. Konsekwencją tego sprzecznego układu potrzeb i możliwości ich zaspokojenia jest pojawienie się niedoboru dóbr i usług. Nabywcy chcą kupować więcej aniżeli wynosi bieżąca produkcja i wyczerpujące się zapasy. W gospodarce zaczynają się pojawiać się niedobory.

Sytuacja niedoborów w gospodarce staje się bodźcem z jednej strony dla przedsiębiorstw do zwiększenia produkcji oraz wzrostu cen na poszukiwane dobra i usługi, z drugiej jednocześnie na do aprobaty odbiorców na płacenie wyższych cen na nie. Wzrost cen na pożądane dobra i usługi z czasem prowadzi jednak do sytuacji osłabiania i zmniejszania popytu na nie. Zjawisko to jest wyrazem procesów dostosowawczych do nowej sytuacji. W ich wyniku równowaga zostaje odtworzona, ale przy innym poziomie cen. Są one wyższe niż w sytuacji niedoborów. Towarzyszy im większa produkcja i mniejszy poziom zakupów. Ujawnia się sytuacja narastania popytu nad podażą. Powoduje ona, że przy zbyt wysokim poziomie zaczynają narastać zapasy. Zjawisko to staje się jednocześnie sygnałem dla producentów do ograniczenia wielkości produkcji. Konsekwencją tej sytuacji jest ponowne osiągnięcie równowagi, ale przy niższym poziomie cen i przy mniejszej wielkości produkcji oraz zwiększających się zakupów niż w przypadku nadwyżki.

Warunki równowagi makroekonomicznej
Równowaga makroekonomiczna (globalna) by mogła zaistnieć wymaga spełnienia takiego układu wielkości ekonomicznych przy którym zrównuje się podaż z popytem na wszystkie czynniki wytwórcze i wszystkie dobra. Podstawowym jej warunkiem jest zaś istnienie w gospodarce równowagi między oszczędnościami i inwestycjami. Układ ten ma charakter zależności funkcjonalnych. Określenie którejkolwiek wielkości ekonomicznej wymaga jednocześnie określenia wszystkich pozostałych. Z jednej strony ujmuje on niektóre wielkości jako dane i nie podlegające zmianie w trakcie analizy stanu równowagi ekonomicznej, a więc nie uwzględnia on zmian zachodzących w czasie. Dotyczy to zwłaszcza takich wielkości jak: liczba i struktura ludności, stan wiedzy technicznej (postępu naukowo-technicznego), preferencji ludności oraz warunków naturalnych. Z drugiej strony układ tworzy zaś zależności, spośród których najważniejszymi są:

1) między oferowaną przez właścicieli czynników wytwórczych po dążą tych czynników a ceną ich użytkowania (procentem od kapitału, rentą gruntową i płacą roboczą)

2) między nakładami czynników wytwórczych a wielkością wytworzonej produkcji

3) między popytem zgłaszanym przez przedsiębiorców na czynniki wytwórcze a cenami tych czynników przy uwzględnieniu warunków ich użytkowania

4) między oferowaną przez przedsiębiorców podażą dóbr a ich cenami

5) między popytem na dobra zgłaszanym przez wszystkich uczestników a cenami tych dóbr, dochodami i preferencjami nabywców.

Wszystkie te rodzaje zależności (funkcje produkcji, podaży i popytu dla wszystkich czynników wytwórczych i wytwarzanych dóbr) tworzą jeden wewnętrznie powiązany układ. Pozwala on na określenie równości popytu z podażą czynników wytwórczych jeśli określone są warunki ich użytkowania oraz popyt na wytworzone za ich pomocą dobra. Popyt zaś na te dobra zależy od cen tych dóbr i dochodów nabywców. Natomiast dochody są określane przez ceny i ilości czynników wytwórczych, których dostarczą przedsiębiorcom.

Odchylenia od równowagi makroekonomicznej
W praktyce rzeczywistości gospodarczej stanem normalnym – w ramach krótkiego okresu – jest stan nierównowagi między oszczędnościami a inwestycjami. Jego konsekwencją jest stan nierównowagi dochodu narodowego, a w ślad za tym ujawnianie się tendencji do jego nieustabilizowanych zmian. Nierównowaga między oszczędnościami a inwestycjami może ukształtować się dwojako: Z jednej strony tworzy ją sytuacja (It+1< St) w której inwestycje w danym okresie (t + 1) są mniejsze niż oszczędności w okresie minionym (t). Powoduje ona, że globalny popyt w danym okresie (t + 1) kształtuje się na poziomie niższym niż w okresie (t), co oznacza także, że rozmiary dochodu narodowego ulegną zmniejszeniu (Yt+1 < Yt). Nadwyżce oszczędności nad inwestycjami odpowiada jednocześnie pojawienie się nie zaplanowanego przyrostu zapasów u producentów, a więc nadprodukcji, co z kolei skłania do zmniejszenia produkcji w okresach następnych. Sytuacja ta wywołana zmniejszeniem się rozmiarów inwestycji lub wzrostem rozmiarów oszczędności, grozi gospodarce wkroczeniem w stan kryzysu ekonomicznego. Z drugiej strony możemy mieć do czynienia z sytuacją, gdy inwestycje przekroczą rozmiary oszczędności (It+1 > St). Powoduje ona, że globalny popyt w danym okresie (t + 1) kształtuje się na poziomie wyższym niż w okresie (t), co oznacza także, że rozmiary dochodu narodowego ulegną zwiększeniu (Yt+1 < Yt). W praktyce gospodarczej oznacza to, wystąpienie zjawiska wzrostu rozmiarów popytu w stosunku do istniejącej podaży. Reakcją gospodarki na tą sytuację będzie określone wykorzystanie jej zdolności wytwórczych. Jeśli w gospodarce istnieją nie wykorzystane zdolności wytwórcze (zarówno kapitałowe jak i ludzkie) to wzrost rozmiarów popytu może stworzyć bodźce do wzrostu rozmiarów produkcji, dochodów i zatrudnienia – co z kolei winno przyczynić się do jej wkroczenia w stan dobrej koniunktury gospodarczej. Inaczej ukształtuje się natomiast sytuacja, gdy gospodarka funkcjonuje już w warunkach pełnego wykorzystania zdolności wytwórczych. Wówczas wzrost rozmiarów popytu nie może doprowadzić do wzrostu rozmiarów produkcji, gdyż zdolności gospodarki są już w pełni wykorzystane. Mimo to ujawni się jednak wzrost dochodów, ale jako efekt wystąpienia procesów inflacyjnych, objawiających się we wzroście cen.

Równowaga ekonomiczna należy do tych kategorii ekonomicznych które funkcjonują zarówno w skali makroekonomicznej jak i mikroekonomicznej. Wyraża ona stan zgodności pewnego układu sił i wartości. Jest ona stanem pożądanym. Dla zrozumienia tej problematyki istotnym obok rozpoznania treści samego pojęcia jest określenie warunków jej kształtowania, odchyleń od niej, kształtowania się jej na podstawowych rynkach. Celowym przy podejmowaniu tych kwestii jest przywołanie podstawowych teorii równowagi ekonomicznej oraz określenie istoty polityki równowagi ekonomicznej

Pojęcie i rodzaje równowagi ekonomicznej.
Pojęcie równowagi w ekonomii – w zależności od kierunku i szkoły ekonomicznej – ma różną treść. Równowaga ekonomiczna (nazywana także gospodarczą) jako pojęcie, najczęściej – co jest wspólne różnym teoriom – używana jest do określenia wzajemnej zgodności podstawowych wielkości ekonomicznych (takich jak :produkcji, popytu, ceny, dochodów, itp.), która tworzy sytuację nie wymagającą zmian w gospodarce. Stanowią ją takie relacje pomiędzy poszczególnymi elementami procesu reprodukcji społecznej, które zapewniają jej niezakłócony przebieg.
W pełniejszym rozumieniu równowagę ekonomiczną definiuje się jako sytuację, w której przy pełnym wykorzystaniu zasobów produkcyjnych (bogactw naturalnych, majątku produkcyjnego i siły roboczej) zachodzi równość:
między podażą wszystkich dóbr i usług a popytem na nie między podażą pieniądza krajowego i zagranicznego, a popytem na te pieniądze, przy założeniu, że wymiana gospodarcza z za granicą nie wywołuje trudności płatniczych.
Literatura ekonomiczna w zależności od przyjętych kryteriów wyróżnia różne rodzaje równowag. Jeśli wielkości stanowiące o równowadze odnoszone są do skali makroekonomicznej wówczas mówimy o równowadze makroekonomicznej (nazywanej także makrogospodarczą) albo globalnej. Jeśli natomiast są one odnoszone do wielkości mikroekonomicznych to wówczas mówimy o równowadze mikroekonomicznej (nazywanej także cząstkową).
Równowaga makroekonomiczna oznacza zrównoważenie popytu z podażą przy pełnym wykorzystaniu posiadanych zasobów wytwórczych. Oznacza to, że zapewnia ją dopiero sytuacja zgodności rzeczowej struktury produkcji ze strukturą potrzeb społecznych, przy pełnym wykorzystaniu posiadanych zasobów wytwórczych. Jest ona przejawem wewnętrznego zrównoważenia proporcji wzrostu i realizacji zaspokojenia potrzeb społecznych. Jako taka ma ona charakter integralny. Oznacza to, że zgodność w obrębie poszczególnych cząstek gospodarki traktowana jest jako podporządkowana zgodność całej gospodarki. Najpełniejszym przejawem funkcjonalnym równowagi makroekonomicznej jest równowaga rynkowa.
Z kolei równowagi mikroekonomiczne to równowagi odnoszące się do stanu funkcjonalnego podstawowych podmiotów gospodarczych jakimi jest gospodarstwo domowe (konsument) oraz przedsiębiorstwo. Równowagą mikroekonomiczną są również równowagi cząstkowe. Równowaga konsumenta ma miejsce wówczas, gdy stosunek cen dwóch nabywanych przez niego dóbr równa się krańcowej stopie substytucji. Równowaga przedsiębiorstwa oznacza taką sytuację, gdy osiąga ona zysk maksymalny (tj. gdy koszt krańcowy równa się utargowi krańcowemu).
Równowagę ekonomiczną rozpatruje się także w ujęciu statycznym i w ujęciu dynamicznym. Równowaga ekonomiczna statyczna to zgodność popytu na dobra konsumpcyjne z ich podażą w warunkach wykorzystania danego aparatu i danej siły roboczej. Natomiast równowaga ekonomiczna dynamiczna to zgodność popytu i podaży dóbr konsumpcyjnych w perspektywie czasu w warunkach zmian aparatu wytwórczego (inwestycje), długotrwałych zmian ilości i struktury siły roboczej oraz konsumpcji.
Innym podziałem równowagi ekonomicznej jest podział na: równowagę stałą i równowagę zmienną. Z pierwszą mamy do czynienia, gdy zmiana jakiegoś czynnika wytwórczego spowodowana impulsem wewnętrznym jest po pewnym czasie wyeliminowana przez zmiany działające w kierunku przeciwnym, powodujące w konsekwencji powrót do stanu poprzedniego. Z kolei w równowadze zmiennej należy widzieć należy sytuację, w której zmiana któregoś z czynników wytwórczych powoduje trwałe odejście od poprzedniego stanu równowagi i dojście do innego stanu równowagi.
W teorii i praktyce życia gospodarczego odwołuje się często także do równowagi ekonomicznej zewnętrznej i wewnętrznej. Równowaga zewnętrzna oznacza równowagę bilansu płatniczego, który jest zestawieniem wszystkich przychodów i rozchodów z kraju z tytułu wymiany dóbr i usług, transferów oraz zmian w stanie należności i zobowiązań majątkowych w stosunku do zagranicy. Jest ona w istocie równością między popytem a podażą na rynku pieniądza zagranicznego. Bardzo często pojmowana jest ona jako trwała tendencja do wyrównywania się w długim okresie strumieni płynności między krajem i zagranicą – i w takim rozumieniu bywa nazywana równowagą płatniczą. W praktyce równowagę zewnętrzną ocenia się w oparciu o bilans płatniczy i bilans handlowy. Natomiast równowaga wewnętrzna to równość między popytem a podażą na rynkach. W szerokim rozumieniu dotyczy to wszystkich rynków (produktów, zasobów i pieniądza) a w węższym rozumieniu natomiast dotyczy wybranych rynków (np. między oszczędnościami a inwestycjami). 

Rzeczywistość gospodarcza współczesnego świata ujawniając ścisłe związki problemów reprodukcji społecznej z problemami koniunktury gospodarczej, wymusiła na polityce gospodarcze również koncentrację uwagi na nich – traktując je jako podstawowe. Wiążą się one bowiem nie tylko ze wzrostem gospodarczym, ale również z całym systemem funkcjonowania gospodarki danego kraju. świadomość tych powiązań mają zarówno politycy, ekonomiści jak i ludzie praktyki gospodarczej. Odzewem na to są rozwiązania oraz realizacja polityki koniunktury gospodarczej – przez którą rozumie się takie postępowanie państwa, które stosownie do swoich celów wpływa na bieg wydarzeń gospodarczych, formułuje je – bądź określa warunki ich istnienia. W tak rozumianej polityce koniunktury gospodarczej wyraźnie zauważalna staje się w niej zarówno struktura statyczna jak i struktura dynamiczna. Strukturę statyczną stanowią: cel, instrumenty i nośniki współpracy. Natomiast strukturę dynamiczną stanowią trzy zasadnicze jej fazy: preparacyjna, programowania oraz realizacji i oceny. Realizacja każdej z nich związana jest z wiedzą o aktywności gospodarczej.
Charakterystycznym zjawiskiem w wysoko rozwiniętych krajach gospodarki rynkowej jest przypisywanie polityce koniunktury gospodarczej roli podstawowej w rozważaniach polityki gospodarczej. Ma to miejsce mimo oparcia tych rozwiązań często o bardzo różne i niejednolite koncepcje. Przejawiają się one różnym stopniem koncentracji uwagi na zasadniczych przedsięwzięciach makroekonomicznych, oraz różnym zakresem doboru narzędzi i środków regulacyjnego wpływu na koniunkturę, a zwłaszcza na ograniczenie wahań cyklicznych. Sytuacja ta wynika w dużej mierze z wiązania przedsięwzięć państwa z wymaganiami wynikającymi ze stanu gospodarki, który jest różny w każdym z krajów.
Współcześnie w krajach gospodarki rynkowej, główną rolę w regulowaniu koniunktury przypisuje się polityce : pieniężno-kredytowej, finansowej, zatrudnienia, wzrostu gospodarczego, inwestycyjnej, strukturalnej, przemysłowej, rolnej, antyinflacyjnej, zagranicznej, promocji konkurencji i społecznej. poszczególne państwa nadają jednak inny priorytet każdemu z tych segmentów polityki. W zależności od koniunktury, jej relacje opierają się na szerokim zakresie środków, od elastycznych narzędzi rynkowych po narzędzia administracyjno-instytucjonalne.
Uogólniając doświadczenia wiodących w rozwoju gospodarczym krajów gospodarki rynkowej, dostrzec trzeba, że polityka koniunktury gospodarczej składa się z pięciu następujących członów, a mianowicie:
Stabilizacji gospodarczej z przedsięwzięciami: antyinflacyjnymi; regulacji zatrudnienia (stopy bezrobocia lub nadmiernego nieproduktywnego zatrudnienia) zmniejszenia długu publicznego; poprawy salda bilansu handlowego i płatniczego; zmniejszenia deficytu budżetowego; taryfowych rozwiązań w relacjach płace ceny konsumpcyjne rozwiązań fiskalnych ograniczających konsumpcję lub dochody niezależne od wydajności pracy bądź też pobudzających do inwestowania zamiast do spożycia; oraz rozwiązań polityki monetarnej skłaniających do lokat średnioterminowych w formie papierów wartościowych lub premiowych depozytów oszczędnościowych oraz takich które regulowałyby wielkość pieniądza w gospodarstwach domowych.
Wzrost gospodarczy z przedsięwzięciami mającymi na celu wywołania ożywienia w gospodarce, przez: stymulowanie badań naukowych i rozwojowych zarówno przez subwencjonowanie jak i kredytowanie na korzystnych warunkach; rozwiązania polityki fiskalnej wyłącznie w całości lub w części wydatki na badania rozwojowe z podstawy opodatkowania; ożywienia gospodarki przez zwiększenie centralnych wydatków na inwestycje w infrastrukturze (drogi, porty, sieci łączności i itd.), Mające ułatwić podejmowanie przedsięwzięć inwestycyjnych organizacjom gospodarczym; oraz zastosowanie bodźców monetarnych i fiskalnych dla potencjalnych inwestorów przez wywołanie zwiększonego popytu inwestycyjnego.
Restrukturyzacji rzeczowej struktury gospodarki, przez: określenie preferencji ogólnogospodarczych i priorytetów; uruchomienie odpowiedniej polityki budżetowej; uruchomienie ulg podatkowych – gałęziowych i branżowych – z tytułu utworzenia nowych miejsc pracy w preferowanych dziedzinach; oraz zaostrzenie obciążeń finansowych w tych dziedzinach, które powinny zejść ze sceny gospodarczej.
Stosunki gospodarcze z zagranicą, polegające na: określeniu udziału w międzynarodowym podziale pracy; preferencyjnej polityce celnej; monetarnych i fiskalnych zachętach do przepływu towarów i kapitałów; wspólnych przedsięwzięciach bilateralnych i w krajach trzecich; oraz udziale w zintegrowanych rynkach.
Polityka socjalna, polegająca na: realizacji zasady bezpieczeństwa socjalnego pełnym zatrudnieniu z przejściowym, strukturalnym tzw. (funkcjonalnym) bezrobociu; taryfowej polityce płacowo-cenowej; oraz ubezpieczeniach społecznych (zdrowotnych, emerytalnych, inwalidzkich, itd.) Obowiązujących powszechnie, a więc przysługujących każdemu obywatelowi bez względu na rodzaj zatrudnienia i formę własności pracodawcy.
Podstawowe elementy polityki koniunktury gospodarczej, uzewnętrzniają nie tylko problemy wiążące się ze wzrostem (czy też rozwojem) gospodarczym, ale również z tą częścią polityki społecznej, która wiąże się bezpośrednio z działalnością i aktywnością gospodarczą. Są one przy tym bardzo pojemne, bowiem zawierają w sobie rozwiązania i instrumentarium praktycznie ze wszystkich sfer działalności gospodarczej.

Koniunktura gospodarcza której pojęcie jest rozumiane często wieloznacznie – traktowane przede wszystkim jako splot warunków wywierających określony dodatni lub ujemny wpływ na stan i dynamikę zjawisk w gospodarce narodowej. Potocznie koniunktura jest synonimem stanu gospodarki. Dobra koniunktura oznacza rozwój gospodarczy, zmiany strukturalne i równowagę ekonomiczną, a zła koniunktura zachwiana równowagę ogólną, spadek (lub zastój) produkcji, wymiany towarowej, cen dochodu narodowego.
Problematyka koniunktury gospodarczej, stanowiąc znaczny obszar badawczy ekonomii, ujawnia ścisłe związki z problematyką reprodukcji. W praktyce gospodarczej uzewnętrznia się ona poprzez koncepcje i realizacje polityki koniunkturalnej.
Rozwój gospodarki rynkowej nie odbywa się w sposób ciągły, lecz jest przerywany kryzysami gospodarczymi. Obraz tak dostrzeganej aktywności gospodarczej jest jednocześnie obrazem koniunktury gospodarczej, kreśląc w czasie jej periodyczny rytm wzlotów i upadków, to jest okresy boomu i okresy załamań. Odzwierciedla on cykl gospodarczy, będący powracającymi, ale nieregularnymi wahnięciami poziomu ogólnej działalności gospodarczej. Synonimiczne z tym pojęciem jest pojęcie cyklu koniunkturalnego rozumiane jako periodycznie wytwarzające się wahania (przepływy i odpływy) istotnych składników (przejawów) życia gospodarczego. Zasadniczymi jego elementami są: czas trwania, fazy i ich wzajemne proporcje, punkty zwrotne koniunktury, amplituda wahań wokół linii trendu i jej intensywności.
Periodyzacja cyklu koniunkturalnego, opiera się na wielu koncepcjach oznaczenia jego faz. Najczęściej spotykaną jest czterofazowa koncepcja cyklu koniunkturalnego, które jednak różnie są nazywane i różna jest ich kolejność. W Polsce największą popularność zyskała koncepcja podziału cyklu na : kryzys, depresję, ożywienie (poprawa) i rozkwit (prosperita). Fazy te niekiedy łączy się i nazywa recesją – dwie pierwsze, oraz ekspansją pozostałe. Spotkać można się również z podziałem na : ożywienie, ekspansję, recesję i kontrakcje oraz na: rozkwit, recesję, depresję i poprawę. Obok czterofazowych, w literaturze przedmiotu trafić można również na koncepcję trójfazowego podziału cyklu koniunkturalnego. Jej istota zasadza się na relacji rzeczywistego tempa wzrostu do trendu, jako kryterium wyznaczania faz. W pierwszej fazie jest wzrost szybszy od trendu, w drugiej wzrost jest zbliżony do trendu, a w trzeciej wzrost jest wolniejszy niż trend.
Stosując kryterium długości, tj. czasu trwania cyklu koniunkturalnego, wielkości amplitudy wahań, a także przyczyn i obszarów ich występowania możliwym staje się dokonanie ich pewnej klasyfikacji. Ze względu na czas trwania rozróżnia się: cykle “długie” trwające około 50-60 lat (są to tzw. cykle Kondratiewa); cykle “średnie” trwające około 20 lat (są nimi np. cykle rolnicze i cykle budowlane); cykle “krótkie” trwające 10 lat (są nimi tzw. cykle zapasów trwające około 3 lat; 3-4 letnie cykle Kitchina; 8-10 letnie cykle Juglera.
Ze względu na specyfikę występowania: cykle normalne (regularne) trwające od około 4 do 11 lat; cykle sezonowe; cykle szczególne i cykle pośrednie.
Ze względu na obszar występowania wyróżnia się: cykle rolnicze – w tym tzw. cykle świńskie (trwające 3-4 lata) i cykle rolnicze długie (trwające około 20 lat); cykle budowlane trwające około 20 lat; oraz cykle rynkowe (nazywane także szczegółowymi).
Ze względu na zasięg wyróżnia się cykle krajowe, cykle regionalne, oraz cykle światowe.
Przedstawiony podział cykli koniunkturalnych nie jest ostatecznym. W praktyce gospodarczej spotkać można się z innymi ich rodzajami, które są jednak najczęściej ich dalszą konkretyzacją. Obok ściśle ekonomicznego opisu zjawisk koniunkturalnych w gospodarce narodowej, niekiedy spotkać można się także z niekonwencjonalną interpretacją koniunktury gospodarczej.
Ocena koniunktury gospodarczej wymaga dokonania jej w oparciu o odpowiednio dobrane wskaźniki opisujące konkretne stany aktywności gospodarczej. Są nimi wskaźniki koniunktury gospodarczej, którymi są zbiory ogólnych wskaźników makroekonomicznych, mających charakter ogólny lub specjalistyczny (jak: wskaźniki pilotujące, wskaźniki współbieżne, wskaźniki reagujące ze zwłoką) oraz wskaźniki niekonwencjonalne.
W krajach rozwiniętej gospodarki rynkowej koniunkturę gospodarczą opisuje się w oparciu o zbiory ogólnych wskaźników uważanych jednocześnie za podstawowe wskaźniki koniunktury. W polskiej praktyce gospodarczej dla potrzeb oceny koniunktury, wiele ośrodków naukowych, instytucji finansowych a także pism ekonomicznych podjęło się publikacji własnych wskaźników, różnie je nazywając.
Rzeczywistość gospodarcza współczesnego świata wymusiła na polityce gospodarcze również koncentrację uwagi na kwestiach koniunktury gospodarczej, a w konsekwencji na koncepcjach i realizacji polityki koniunktury gospodarczej. Współcześnie w krajach gospodarki rynkowej, główną rolę w regulowaniu koniunktury przypisuje się polityce : pieniężno-kredytowej, finansowej, zatrudnienia, wzrostu gospodarczego, inwestycyjnej, strukturalnej, przemysłowej, rolnej, antyinflacyjnej, zagranicznej, promocji konkurencji i społecznej. poszczególne państwa nadają jednak inny priorytet każdemu z tych segmentów polityki. W zależności od koniunktury, jej relacje opierają się na szerokim zakresie środków, od elastycznych narzędzi rynkowych po narzędzia administracyjno-instytucjonalne.
Uogólniając doświadczenia wiodących w rozwoju gospodarczym krajów gospodarki rynkowej, dostrzec trzeba, że polityka koniunktury gospodarczej składa się z pięciu następujących członów, a mianowicie: stabilizacji gospodarczej; wzrostu gospodarczego; restrukturyzacji rzeczowej struktury gospodarki; stosunków gospodarczych z zagranicą oraz polityki socjalnej. Są one przy tym bardzo pojemne, bowiem zawierają w sobie rozwiązania i instrumentarium praktycznie ze wszystkich sfer działalności gospodarczej. 

Ocena koniunktury gospodarczej by spełniała warunki obiektywnej, wymaga dokonania jej w oparciu o odpowiednio dobrane wskaźniki opisujące konkretne stany aktywności gospodarczej. Ich dobór oraz konstrukcja bazować muszą jednak nie tylko na znajomości poszczególnych form aktywności gospodarczej, ale również na znajomości polityki gospodarczej – a zwłaszcza jej instrumentarium przy pomocy której ta aktywność jest korygowana. Warunek ten spełniają wskaźnikach koniunktury gospodarczej, którymi są zbiory ogólnych wskaźników makroekonomicznych, mających charakter ogólny lub specjalistyczny (jak: wskaźniki pilotujące, wskaźniki współbieżne, wskaźniki reagujące ze zwłoką) oraz wskaźniki niekonwencjonalne.
W krajach rozwiniętej gospodarki rynkowej koniunkturę gospodarczą opisuje się w oparciu o zbiór 12 ogólnych wskaźników uważanych jednocześnie za podstawowe wskaźniki koniunktury. Są nimi:

1/ stopa wzrostu gospodarczego (roczna zmiana realnego produktu narodowego brutto)

2/ wskaźnik produkcji przemysłowej

3/ stopa inwestycji

4/ stopa dyskontowa papierów wartościowych o stałym oprocentowaniu

5/ inflacja – roczna stopa zmiany indeksu cen istotnych dla kosztów utrzymania gospodarstw domowych

6/ bezrobocie – stopa zarejestrowanych bezrobotnych względem liczby najemnych osób zarobkujących

7/ wydajność pracy – roczna stopa zmian produktu społecznego brutto na 1 pracującego zarobkowo

8/ place – roczna stopa zmian płac na 1 zatrudnionego

9/ stopa wolumenu pieniądza (stopa roczna)

10/ długi państwowe: publiczne długi państwa w procentach produktu społecznego brutto

11/ udział wydatków publicznych w procentach produktu społecznego brutto.

Wyszczególnione wskaźniki ogólne, konkretyzowane są z kolei przez wskaźniki specjalistyczne. Spośród nich w pierwszym rzędzie trzeba zwrócić uwagę na wskaźniki pilotujące. Są nimi takie wskaźniki, poziomu aktywności gospodarczej, które wykazują tendencję do wzrostu lub spadku na kilka miesięcy przed zmianą tendencji kształtowania się ogólnych wskaźników poziomu aktywności gospodarczej. Najczęściej zalicza się do nich takie wskaźniki, jak: średnią długość tygodnia pracy pracowników produkcyjnych przemysłu przetwórczego (liczoną w godzinach) średnią liczbę składanych po raz pierwszy podań o zasiłek dla bezrobotnego w instytucjach ubezpieczeniowych (w tysiącach) liczbę zamówień na nowe dobro konsumpcyjne i materiały liczone w cenach stałych; sprawność działania sprzedawców, mierzoną udziałem przedsiębiorstw uzyskujących spóźnione dostawy w procentach saldo liczby nowo tworzonych przedsiębiorstw kontrakty i zamówienia na budowę nowych fabryk kontrakty i zamówienia na budowę prywatnych domów zmianę poziomów zapasów w magazynach przedsiębiorstw i zamówionych zmiany wrażliwych cen materiałów, w zaokrągleniu (w%) ceny akcji zwykłych najważniejszych 500 przedsiębiorstw; podaż pieniądza; oraz zmiana poziomu kredytu, to jest pożyczki zaciąganej przez przedsiębiorstwo i konsumentów (stopa roczna w procentach).
Wskaźniki te wykorzystywane są dla oceny kondycji gospodarki – indywidualnie lub grupowo. W ujęciu grupowym tworzą one kompleksowy indeks wskaźników pilotujących, który jest wynikiem łącznego policzenia tych 12 wskaźników stanu gospodarki, które wykazują tendencję do wzrostu lub spadku na kilka miesięcy przed zmianą tendencji kształtowania się ogólnych miar poziomu aktywności gospodarczej.
Kolejna grupa wskaźników specjalistycznych to wskaźniki współbieżne. Są to wskaźniki zmieniające się mniej więcej jednocześnie z ogólnym stanem gospodarki opisywanym przez poziom realnego PNB. Zaliczyć do nich trzeba takie miary, jak: wskaźnik dochodów osobistych, produkcji przemysłowej, przemysłu przetwórczego, obrotów handlu, itp.
Następną grupę wskaźników specjalistycznych stanowią wskaźniki reagujące ze zwłoką. Są nimi takie wskaźniki, które wykazują tendencję wzrostu lub spadku w kilka miesięcy po zmianie tendencji kształtowania się ogólnych wskaźników poziomu aktywności gospodarczej (takich jak realny PNB). Zaliczamy do nich takie wskaźniki, jak podstawowa stopa oprocentowania, przeciętny czas pozostawania bez pracy, koszt siły roboczej itd.
Wszystkie z wymienionych wskaźników koniunktury, zarówno ogólne jak i specjalistyczne, dają obraz koniunktury umownej tak w układzie jednostkowych, komparatywnych jak i globalnych zależności. O randze pełnionych przez nich funkcji świadczy szerokie zapotrzebowanie. To zaś jest duże, bowiem jak dowodzi praktyka w wielu krajach są one publikowane comiesięcznie w specjalnych biuletynach rządowych.
Obok konwencjonalnych wskaźników koniunktury gospodarczej, to jest odwołujących się bezpośrednio do działalności gospodarczej, w praktyce można spotkać się także ze wskaźnikami niekonwencjonalnymi. Na przykład -tygodnik ” The Economist” zaproponował w 1992r. alternatywną metodę określania stopnia kryzysu gospodarczego. Jej istota sprowadzona została do poziomu częstotliwości występowania słowa recesja w prasie brytyjskiej (z wyłączeniem prasy brukowej). Jak dowiodły porównania krzywej wykresu opisującej to zjawisko, było ona prawie lustrzanym odbiciem po stronie spadkowej, krzywej opisującej poziom produkcji przemysłowej. Zaletą tego wskaźnika, wobec coraz powszechniejszej komputeryzacji, jest prawie natychmiastowa dostępność. wadą natomiast to, iż do końca nie wiadomo czy wskaźnik “recesja” opisuje zjawisko, które już wystąpiło, czy też poprzedza je, a nawet wywołuje.
W polskiej praktyce gospodarczej dla potrzeb oceny koniunktury, wiele ośrodków naukowych, instytucji finansowych a także pism ekonomicznych podjęło się publikacji własnych wskaźników, różnie je nazywając. Wśród nich na uwagę zasługują: barometr “Życia Gospodarczego”, wskaźnik koniunktury Instytutu Rozwoju Gospodarczego Szkoły Głównej Handlowej, Mierniki oceny kondycji gospodarstw domowych, wskaźnik WIG – to jest Warszawski Indeks Giełdowy, wskaźnik PIKBUD – tj. Poznański Indeks Koniunktury Gospodarczej, wskaźnik koniunktury w przemyśle przetwórczym oraz pięciokąt stabilizacji makroekonomicznej.

Literatura ekonomiczna w odniesieniu do periodyzacji cyklu koniunkturalnego, formułuje wiele koncepcji oznaczenia jego faz. Najczęściej spotykaną jest czterofazowa koncepcja cyklu koniunkturalnego, które jednak różnie są nazywane i różna jest ich kolejność. W Polsce największą popularność zyskała koncepcja podziału cyklu na : kryzys, depresję, ożywienie (poprawa) i rozkwit (prosperita) /L.Mendelson/. Fazy te niekiedy łączy się i nazywa recesją dwie pierwsze, oraz ekspansją pozostałe. Spotkać można się również z podziałem na : ożywienie, ekspansję, recesję i kontrakcje /A.Burus, W.C.Mitcheli/ oraz na: rozkwit, recesję, depresję i poprawę /J.A.Schumpeter/.
Obok czterofazowych, w literaturze przedmiotu trafić można również na koncepcję trójfazowego podziału cyklu koniunkturalnego /M.K.Evans/. Jej istota zasadza się na relacji rzeczywistego tempa wzrostu do trendu, jako kryterium wyznaczania faz. W pierwszej fazie jest wzrost szybszy od trendu, w drugiej wzrost jest zbliżony do trendu, a w trzeciej wzrost jest wolniejszy niż trend.
W czterofazowym opisie cyklu koniunkturalnego przyjmuje się najczęściej, że cykl rozpoczyna się spadkiem aktywności gospodarczej określanym jako recesja. Wyraża się to szczególnie spadkiem produktu narodowego brutto i zatrudnienia – i takie samo przyjmuje jeśli trwa co najmniej przez 6 miesięcy. Jeśli recesja jest szczególnie ostra, tzn. jeżeli towarzyszy jej znaczny spadek produkcji realnej i wskaźnik bezrobocia sięgający 15 procent i więcej, wówczas określa się ją mianem depresji.
W pełnym wymiarze faza depresji swój obraz ujawnia w osiągnięciu tzw. dna koniunktury (dno cyklu koniunkturalnego). Występuje ona wówczas gdy produkt dochodu narodowego przestaje spadać, a bezrobocie przestaje wzrastać. Dno koniunktury jest najniższym punktem cyklu gospodarczego, to jest punktem, w którym ogólny poziom działalności gospodarczej przestaje spadać. Gdy gospodarstwo osiągnie dno, może ona albo prawie natychmiast zacząć podnieść swój poziom, albo też może pełzać na niskim poziomie przez kilka miesięcy.
Gdy realny produkt narodowy brutto zaczyna wzrastać, a bezrobocie spada, oznacza to, że gospodarka weszła w sferę ożywienia. Jest to kolejna trzecia faza cyklu gospodarczego charakteryzująca się ruchem ogólnego poziomu aktywności gospodarczej w górę. Może ona trwać do momentu, gdy gospodarka zbliży się do poziomu pełnego zatrudnienia lub też gdy zostanie ona szybko zahamowana przez kolejną recesję.
Cykl gospodarczy kończy się, gdy faza ożywienia osiąga szczyt. Jest to ostatnia, czwarta z jego faz nazywana rozkwitem. Pojawia się ona wówczas, gdy ogólny poziom aktywności gospodarczej przestaje się podnosić. Szczyt koniunktury będąc najwyższym punktem cyklu gospodarczego, stanowi jednocześnie przejście z fazy ożywienia jednego cyklu do fazy recesji drugiego cyklu. Oznacza to, iż identyfikacja szczytu może nastąpić tylko wtedy, gdy zostanie zaobserwowana recesja (a więc co najmniej sześć miesięcy od nastąpienia spadku produktu narodowego brutto i zatrudnienia.
Długość cyklu gospodarczego mierzona jest najczęściej od szczytu do szczytu. Jest on w praktyce zróżnicowany w czasie – od jednego do kilku lat. W praktyce, nie ma dwóch takich cykli gospodarczych dokładnie takich samych co do swej głębokości lub czasu trwania. Te różnice powodują, że przewidywanie przyszłych warunków gospodarowania jest zadaniem trudnym, a wypracowany wynik niedoskonałym.
Reasumując, poczynione rozważania wyraźnie wskazują, że dla klasycznego (typowego, normalnego, regularnego) cyklu koniunkturalnego charakterystycznym jest czterofazowy podział jego kształtowania. Konkretyzując, tymi fazami są:

1) Faza właściwego kryzysu: trwa zwykle kilka miesięcy i charakteryzuje się nadprodukcją towarów nie znajdujących zbytu, gwałtownym spadkiem cen i kursów papierów wartościowych, dotkliwym brakiem środków płatniczych, spadkiem produkcji, bankructwem wielu przedsiębiorstw, wzrostem bezrobocia, rozszerzaniem się nędzy;

2) Faza depresji; może trwać od pół roku do 5 lat; charakteryzuje się niskim poziomem produkcji i obrotu towarowego, ale nie wykazującym tendencji do dalszego spadku, utrzymywaniem się dużych rozmiarów bezrobocia, oraz ogólnym zastojem;

3) Faz ożywienia; trwa od paru miesięcy do 2-3 lat; wyraża się we wzroście produkcji a następnie środków konsumpcji: oraz

4) Faza rozkwitu; następuje zwykle po fazie ożywienia lecz nie zawsze; trwa od kilku miesięcy do 2 lat, charakteryzuje się wyraźnym wzrostem produkcji, zatrudnienia, cen, płac i dochodów. Po tej fazie gospodarka wkracza w stan kryzysu.

Biorąc pod uwagę rzeczywiste tempo kształtowania koniunktury gospodarczej, odniesionej do długookresowego jej trendu, wyróżnia się niekiedy w literaturze ekonomicznej (M.K.Ewens) trzy rodzaje zjawisk cyklicznych, a w konsekwencji trzy fazy cyklu koniunkturalnego. Stanowią je:

Pierwsza, którą można utożsamiać z fazą ożywienia zjawiska wzrostu produkcji w porównaniu do okresu poprzedniego, przekraczające linię trendu długotrwałego, a więc charakteryzujące się szybszym wzrostem produkcji aniżeli tempo kształtowania się trendu.

Druga, zjawiska osłabiania produkcji w porównaniu z okresem poprzednim – zwane fazą zastoju, która w sytuacji braku wzrostu produkcji lub niezbędnego jej spadku, nie osiągającego jednak linii trendu długotrwałego nazywana jest stagnacją, a sytuacji większego spadku sięgającego poniżej linii trendu nazywana jest recesją, oraz

Trzecia, zjawiska utrzymywania się przez cały czas niskiego stanu produkcji na poziomie poniżej trendu długofalowego zwanego depresją.

Podział ten w swej istocie ma wiele punktów wspólnych z podziałem czterofazowym. Różnicuje go obok ilości faz przede wszystkim moment i miejsce początku i końca poszczególnych faz.

Rodzaje cyklu koniunkturalnego
Odwołując się do kryterium długości, tj. czasu trwania cyklu koniunkturalnego, wielkości amplitudy wahań, a także przyczyn i obszarów ich występowania możliwym staje się dokonanie ich pewnej klasyfikacji.
Ograniczając się tylko do charakterystycznych cech wahań cyklicznych, a więc wahań wyodrębnionych po odrzuceniu czynników przypadkowych i innych o charakterze nieekonomicznym, wyróżnić można następujące rodzaje cyklów:

1) ze względu na czas trwania:
cykle długie trwające około 50-60 lat (są to tzw. cykle Kondratiewa);
cykle średnie trwające około 20 lat (są nimi np. cykle rolnicze i cykle budowlane);
cykle krótkie trwające 10 lat (są nimi tzw. cykle zapasów trwające około 3 lat; 3-4 letnie cykle Kitchina; 8-10 letnie cykle Juglera);

1) ze względu na specyfikę występowania:
cykle normalne (regularne) – to cykle pełne z wszystkimi charakterystycznymi fazami trwania od około 4 do 11 lat;
cykle sezonowe – wynikające z przyczyn przyrodniczych, technicznych lub społecznych;
cykle szczególne – występujące na poszczególnych rynkach towarowych, oraz
cykle pośrednie – których przydatność występowania skażona jest czynnikami przypadkowymi.

1) ze względu na obszar występowania:
cykle rolnicze – w tym tzw. cykle świńskie (trwające 3-4 lata) i cykle rolnicze długie (trwające około 20 lat);
cykle budowlane – trwające około 20 lat;
cykle rynkowe (nazywane także szczegółowymi).

1) Ze względu na zasięg:
cykle krajowe,
cykle regionalne,
cykle światowe.

Przedstawiony podział cykli koniunkturalnych nie jest ostatecznym. Obok bowiem wyróżnionych rodzajów cyklu, które trzeba traktować jako podstawowe, w praktyce gospodarczej spotkać można się z innymi ich rodzajami, które są jednak ich dalszą konkretyzacją. 

W gospodarce rynkowej współczesnego świata, jak dowodzą badania nad reprodukcją społeczną, możliwe są w określonych warunkach procesy niezakłóconego rozwoju. Zapewnienie jednak takich określonych warunków w praktyce napotyka trudności nie do pokonania. W gospodarce rynkowej bowiem, z swej natury, ujawniają się dwie przeciwstawne tendencje:
pierwsza odzwierciedla działanie niektórych czynników rozwoju, które działają w kierunku wytworzenia się pewnej proporcjonalności w gospodarce i kształtują warunki równowagi niezbędne do reprodukcji druga zaś odzwierciedla działanie tych czynników które powodują zakłócenia warunków równowagi niezbędnych do reprodukcji.
Gdyby działała tylko pierwsza kategoria czynników, kapitalizm rozwijałby się nieprzerwanie i nieustannie. Gdyby działała tylko druga kategoria istniałby wieczny nieustający kryzys. W rzeczywistości gospodarczej występują zaś obie grupy czynników jednocześnie, będąc w dominacji jedna nad drugą, lub tez w chwilowej równowadze. Oznacza to, iż gospodarka rynkowa ma możliwości rozwoju, ale rozwój ten nie odbywa się w sposób ciągły, lecz jest przerywany kryzysami gospodarczymi.
Obraz tak dostrzeganej aktywności gospodarczej jest jednocześnie obrazem koniunktury gospodarczej, kreśląc w czasie jej periodyczny rytm wzlotów i upadków, to jest okresy boomu i okresy załamań. Odzwierciedla on cykl gospodarczy, będący powracającymi, ale nieregularnymi wahnięciami poziomu ogólnej działalności gospodarczej. Synonimiczne z tym pojęciem jest pojęcie cyklu koniunkturalnego rozumiane jako periodycznie wytwarzające się wahania (przepływy i odpływy) istotnych składników (przejawów) życia gospodarczego.

Zasadniczym elementem cyklu są: czas trwania, fazy i ich wzajemne proporcje, punkty zwrotne koniunktury, amplituda wahań wokół linii trendu i jej intensywności. Stanowią one jednocześnie podstawę rozróżnienia danego cyklu. Pierwszą czynnością, w ślad za takimi zależnościami, jest identyfikacja cyklu polegająca na oznaczeniu – na podstawie przyjętych kryteriów, punktów zwrotnych danego wskaźnika aktywności gospodarczej.
Zazwyczaj za początek i koniec cyklu przyjmuje się okres występujący między dwoma kolejnymi górnymi punktami zwrotnymi. Spotkać można się również z podejściem uznającym za początek i koniec cyklu dwa kolejne punkty zwrotne. Cecha charakterystyczna punktów zwrotnych jest to, że odzwierciedlają one zmianę aktywności gospodarczej. Górny punkt zwrotny odpowiada z jednej strony najwyższej wartości miernika (wskaźnika) w danym cyklu, z drugiej strony oznacza jednocześnie końcowy punkt jego wzrostu i początkowy punkt jego spadku. z kolei dolny punkt zwrotny odpowiada z jednej strony najniższemu poziomowi miernika w danym cyklu, z drugiej strony zaś jest jednocześnie końcowym punktem jego spadku i początkiem jego wzrostu. Znajomość punktów zwrotnych umożliwia zarazem dokonanie pomiaru długości cyklu, tj. czasu jego trwania.

Koniunktura gospodarcza – której pojęcie jest rozumiane często wieloznacznie – jest ważnym czynnikiem wpływu na racjonalność podejmowania decyzji ekonomicznych. Dotyczy zarówno analiz stanu gospodarki, jak również i jego prognoz wpływa zarówno na bieżące jak i na decyzje przyszłe. Pierwsze z nich powinny opierać się na ścisłej znajomości stanu koniunktury zarówno w całej gospodarce, jak również w jej działach, gałęziach i branżach których dotyczą. Natomiast decyzje o charakterze przyszłościowym, a więc te które przesadzają o ogólnych kierunkach rozwoju powinny być oparte na starannym rozeznaniu się w tendencjach rozwojowych całej gospodarki narodowej, oraz powinny uwzględniać zmiany dokonujące się na rynku światowym.
Z tych też względów koniecznym staje się podjęcie rozważań w odniesieniu do następujących zagadnień: istoty koniunktury gospodarczej w gospodarce rynkowej; podstawowych wskaźników oceny koniunktury gospodarczej, oraz polityki koniunktury gospodarczej.

Istota koniunktury gospodarczej w gospodarce rynkowej
Pojęcie koniunktura – wywodzące się od łacińskiego słowa “coniunctio” oznaczającego “łącznie” rozumianego jako splot warunków wywierających znaczny (zazwyczaj dodatni) wpływ na sytuację, położenie, ogólny stan “czegoś” – w odniesieniu do zjawisk ekonomicznych zastosowano stosunkowo późno, bo dopiero w XIX wieku. Poprzednio było używane najczęściej w astrologii i będąc synonimem złożonego układu wzajemnego oddziaływania, powstałego pod wpływem chwilowych okoliczności.
W ekonomii pojęcie koniunktury gospodarczej jest dość wieloznaczne. Zazwyczaj używane jest do określenia zjawisk mających zasadniczy wpływ na sytuację, położenie i ogólny stan gospodarki, kraju, regionu czy świata, takich jak: ruch cen, produkcji, sprzedaży, zatrudnienia itp. Traktowane jest ono przede wszystkim jako splot warunków wywierających określony dodatni lub ujemny wpływ na stan i dynamikę zjawisk w gospodarce narodowej W języku potocznym lub publicystycznym koniunktura jest synonimem stanu gospodarki. Dobra koniunktura oznacza rozwój gospodarczy, zmiany strukturalne i równowagę ekonomiczną, a zła koniunktura zachwiana równowagę ogólną, spadek (lub zastój) produkcji, wymiany towarowej, cen dochodu narodowego.
Obecnie problematyka koniunktury gospodarczej, stanowiąc znaczny obszar badawczy ekonomii, często wyodrębniana jest jako gałąź nauk ekonomicznych. Ujawnia ona ścisłe związki z problematyką reprodukcji. Natomiast w praktyce gospodarczej uzewnętrznia się ona poprzez koncepcje i realizacje polityki koniunkturalnej.
Odwołując się do historii rozwoju gospodarki rynkowe, zauważyć trzeba, iż jej syntetyczne wskaźniki, takie jak dochód narodowy oraz produkcja przemysłowa, poczynając od pierwszych dekad XIX wieku uległy pewnym powtarzającym się wahaniom. Ekonomiści zajmujący się tym zagadnieniem wyróżniali kilka – najczęściej cztery, ale także i trzy fazy, różnie je nazywając. Zaobserwowali oni także, że tego rodzaju wahania dokonują się z reguły wokół rosnącego trendu wzrostu dochodu narodowego. Dążąc do wyjaśnienia tych zjawisk, starali się dać odpowiedź przede wszystkim na dwa pytania : po pierwsze – dlaczego w szczytowym okresie wzrostu dochodu narodowego następuje wcześniej, czy później załamanie gospodarcze? i po drugie – dlaczego po osiągnięciu fazy depresji, gospodarka rynkowa sama jest zdolna uruchomić czynniki umożliwiające jej wejście w fazę ożywienia gospodarczego?
Do zadawania takich pytań skłania powtarzalność tych zjawisk. Zaobserwowane w Anglii w 1825 roku, w miarę postępującego uprzemysłowienia świata, cykle koniunkturalne obejmują swym zasięgiem coraz większa liczbę krajów. Kolejne kryzysy rozpoczęły się w latach : 1836, 1847, 1857 (był to pierwszy kryzys obejmujący całą Europę i Amerykę) 1866, 1873 (który z kolei był najcięższym i najdłuższym kryzysem XIX wieku), 1882, 1890, 1900, 1907, 1929 (trwał on do 1933 r. i okazał się najcięższym kryzysem z dotychczas znanych) i 1937. Po drugiej wojnie światowej występowanie ich miało nieco zmodyfikowaną postać – ujawniły się one w formie nie zsynchronizowanej. I tak, w USA wystąpiły one w latach: 1949,1957-58, 1967. Dopiero z początkiem lat 70-tych, za przyczyna załamania się światowego rynku żywnościowego i energetycznego, doszło do ponownej ich synchronizacji w skali światowej. W tej formie ujawniły się one w latach : 1974-19775 i 1981-1982. 

Teoria wzrostu i rozwoju gospodarczego jest jedną z tych kwestii ekonomicznych które są często podejmowane w teoretycznych dociekaniach ekonomicznych. Zarówno w przeszłości, jak i dziś, formułując modele wzrostu i rozwoju gospodarczego, teoria ekonomii usiłuje wyjaśnić źródła i siły napędowe występujące w tych procesach. Do najbardziej znaczących teorii wzrostu i rozwoju gospodarczego należą teorie: angielskiej szkoły klasycznej A.Smitha i D.Ricardo oraz teorie T.R.Malthusa i K.Marksa, a w okresie późniejszym modele wzrostu J.S.Schumpetera, J.M.Keynesa, J.K.Galbraitha, W.Rostowa, R.F.Harroda, E.Domara, M.Kaleckiego i wielu innych.

Koncepcje wzrostu gospodarczego A.Smitha odzwierciedla jego teoria pracy produkcyjnej oraz teoria kapitału. W pracy produkcyjnej widzi on punkt wyjścia do bogacenia się narodu. Wiąże on ją z wartością rzeczy oraz wysiłkiem i trudem koniecznym do jej zdobycia. Nadaje więc on pracy podstawowego znaczenia w procesie tworzenia wartości, uzupełniając go jednak o dwa inne czynniki, to jest kapitał i ziemię. Te dwa ostatnie czynniki są komponentem teorii kapitału bazującej na połączeniu ze sobą zasobów i procesu reprodukcji kapitału. Utożsamia on całkowity produkt dla społeczeństwa z sumą trzech dochodów pierwiastkowych: pracy, kapitału i ziemi. Z powiększaniem tego produktu wiąże on wzrost gospodarczy kraju. Ważną rolę w realizacji tego procesu przypisuje on zasadom polityki ekonomicznej, optując za liberalizmem gospodarczym – którego zręby teoretyczne sam stworzył. Również D.Ricardo w swoich dociekaniach podjął wątek wzrostu gospodarczego – zarówno w rozważaniach dotyczących teorii wartości jak i teorii podziału. Jego uwaga skoncentrowała się przede wszystkim na kwestiach dotyczących prawidłowości rządzących rozwojem gospodarczym społeczeństwa oraz procesem wzrostu gospodarczego. Rolę zasadniczą w tym względzie przypisywał on akumulacji kapitału, który to w konsekwencji prowadzi do wzrostu produktu globalnego. Procesy rozwoju i wzrostu gospodarczego wiąże on jednocześnie z rozszerzaniem się konkurencji tak wewnętrznej jak i zewnętrznej. Wsparcie dla wzrostu gospodarczego danego kraju widział on w liberalnej polityce handlu zagranicznego – której to podstawy sformułował w teorii kosztów komparatywnych. Inny zupełnie charakter ma natomiast teoria wzrostu – a raczej teoria ludnościowa T.Malthusa, mimo, że była ona modyfikacją pewnych elementów systemu A.Smitha i D.Ricardo. T.Malthus będąc przeciwnikiem rewolucji społecznej wskazał że oczekiwania wobec niej (likwidacja zacofania mas pracujących, głodu, zbrodni i wojen) są niezasadnymi, gdyż obiektywne prawa przyrody i społeczeństwa nie pozwolą na radykalne poprawienie sytuacji ludności. Jego teoria zasadza się na trzech twierdzeniach:

1) zdolności człowieka do biologicznej reprodukcji przewyższają jego fizyczne zdolności do zwiększenia podaży żywności;

2) nieustannie działają albo hamulce prewencyjne, albo hamulce pozytywne; oraz

3) ostatecznym hamulcem zdolności do reprodukcji są ograniczenia podaży żywności.

Argumentował te twierdzenia tym, że liczba ludności musi utrzymywać się w granicach rozporządzalnej ilości środków utrzymania i nadał mu postać twierdzenia matematycznego: że ludność – w razie braku przeszkód – wzrasta w postępie geometrycznym, a środki jej utrzymania wzrastają jedynie w postępie arytmetycznym. Mając świadomość nieweryfikowalności tego prawa w dłuższym okresie, uzasadnia ją tym: że kształt rozwoju ludności odpowiada prawom biologicznym; że ilość ludności wzrasta tam, gdzie są środki utrzymania oraz, że wzrost liczby ludności może powstrzymać nędza, występki, wojny oraz epidemie. Teorią nawiązującą w znacznym stopniu do poglądów klasyków ekonomii jest teoria K. Marksa. Jej istotą jest zarysowanie uniwersalnego rozwoju społecznego na bazie materialistycznego pojmowania dziejów. Ujmuje ona prawa ekonomiczne w ramy historycznego rozwoju następujących po sobie kolejnych formacji społecznych. Formułuje ona tezę o przejściowym charakterze gospodarki kapitalistycznej, której granicą rozwojową będą narastające sprzeczności między stosunkami produkcji a siłami wytwórczymi. Jej odzwierciedleniem jest model wzrostu gospodarki kapitalistycznej przedstawiony w teorii akumulacji i reprodukcji kapitału społecznego. Przeciwstawną do teorii K.Marksa jest teoria wzrostu K.Schumpetera, który głównych przyczyn wzrostu gospodarczego doszukuje się w dążeniu przedsiębiorców do uzyskania zysku. Możliwość jego otrzymania dostrzega on jednak dopiero w warunkach przejścia do dynamicznych procesów ekonomicznych. Dynamizm widzi on jako konsekwencję stale wprowadzanej innowacji rozumianej bardzo szeroko, bo zarówno jako wprowadzanie na rynek nowych wyrobów, wprowadzanie nowych metod produkcji, czy też otwarcie nowego rynku, jak i jako powstawanie nowych organizacji przemysłu. Kreśli on następujący nurt współtworzenia rozwoju gospodarczego. Przedsiębiorcy (nie dysponujący własnym kapitałem w dostatecznej wielkości) pozyskują go w bankach na określony procent, co umożliwia im rozwinięcie ekspansji inwestycyjnej. W ślad za tym rośnie podaż wytworzonych dóbr, co w konsekwencji ogranicza i hamuje wzrost cen. Jednocześnie jednak wśród przedsiębiorców pojawia się tendencja do spłaty części zaciągniętego kredytu, która to z kolei wywołuje ograniczenie ekspansji popytu, w następstwie czego następuje załamanie się koniunktury i przekształcenie jej z czasem w kryzys i depresję gospodarczą. Oznacza to zaś powrót gospodarki do stanu równowagi – w którym to ceny dopasowują się do nowej struktury kosztów, a struktura popytu dopasowuje się do nowej struktury podaży.

Znaczącą dla rozwoju współczesnego świata okazała się teoria wzrostu J.M.Keynesa wiążąca wzrost gospodarczy z interwencją państwa, rozumianą jako czynnik koordynacji koniecznej w sytuacji wysoko zaawansowanego uspołecznienia procesów produkcyjnych. Jego zdaniem, stanem normalnym współczesnej mu gospodarki kapitalistycznej jest stan niepełnego wykorzystania zdolności wytwórczych. Dążąc do wskazania czynników określających stopień wykorzystania zdolności wytwórczych w gospodarce – a w konsekwencji także wytworzonej produkcji i dochodu narodowego, dowodzi, że tworzą one tylko pewną ramę, określającą górny, maksymalny poziom dochodu narodowego, ponieważ nie można wytworzyć więcej, niż pozwala na to istniejący zasób kapitału i istniejąca podaż siły roboczej. Do wyjaśnienia tego problemu rozwija on tzw. popytową teorię kształtowania się dochodu narodowego. Jego zdaniem w krótkim okresie rozmiary produkcji i dochodu narodowego są określane przez rozmiary globalnego popytu społeczeństwa. Ten zaś określany jest przez wydatki społeczeństwa – które można sprowadzić do wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych.
Stworzony przez J.M.Keynesa model systemu gospodarczego ujmuje problematykę wzrostu w wielkościach globalnych. Zależnościom między wielkościami gospodarczymi nadaje charakter przyczynowo-skutkowy. Kładzie jednocześnie nacisk na widzenie kwestii gospodarczych w krótkich okresach. Sformułowany przez niego model funkcjonowania współczesnej gospodarki kapitalistycznej- nazywany również modelem wzrostu J.M.Keynesa zbudowany jest z trzech głównych komponentów. Pierwszy stanowią wielkości traktowane jako dane, to jest: zasoby siły roboczej, jej ilość i jakość (kwalifikacje), gusty, przyzwyczajenia konsumentów, struktura społeczna decydująca o podziale; istniejący stan techniki wraz z wyposażeniem kapitałowym, infrastrukturą, stanem wiedzy i nauki; oraz polityka pieniężna lub podaż pieniądza. Drugim komponentem są zmienne niezależne, to jest czynniki psychologiczne (psychiczna skłonność do konsumpcji, przewidywanie przyszłych dochodowości kapitałowej, psychiczna postawa wobec płynności); krzywa krańcowej wydajności kapitału oraz stopa procentowa. Trzecim komponentem są zmienne zależne, którymi są dochód narodowy i zatrudnienie oraz agregatowe wielkości związane z tworzeniem i podziałem dochodu narodowego jak oszczędności, konsumpcja i inwestycje.

Jeszcze inne podejście do teorii rozwoju wniósł J.K.Galbraith, który poszukuje sił napędowych gospodarki głównie w nowoczesnych technologiach oraz w organizacji i nauce. Celem rozwoju dla niego jest stworzenie społeczeństwa przemysłowego. Dla niego nosicielami nowych stosunków gospodarczych odpowiadających temu społeczeństwu są grupy ludzi powiązanych ze sobą stosunkami technostruktury – przez którą rozumie on zespoły wytwórców zorganizowane na zasadzie pogłębionego społecznego podziału pracy i która działa w sposób kolegialny na podstawie wymiany informacji i konsultacji decyzji. Tymi grupami ludzi są więc intelektualiści, inteligencja techniczna i twórcza oraz wykwalifikowani pracownicy produkcji, handlu i wyspecjalizowanych instytucji. Wskazane siły rozwojowe napotykają jednak na przeciwstawne im tendencje w postaci pozostałości po gospodarce prywatno kapitalistycznej oraz systemach konserwatywnych poglądów oraz oficjalnych ideologii. Wiąże się to z faktem niedostosowania mechanizmu rynkowego do wymagań rozwojowych gospodarki. Okazuje się on – zdaniem J.K.Galbraitha – zbyt prymitywnym by mógł zapewnić bezkolizyjny rozwój gospodarki. Jeśli bowiem pozostaje on pod wpływem nowoczesnych technologii i organizacji, to wymusza on konieczność planowania zarówno w makroskali, jak i mikroskali w oparciu również o nowoczesne instrumenty – w które to nie jest jednak wyposażony mechanizm rynkowy współczesnych gospodarek. Z kolei teoria wzrostu W.Rostowa – nazywana najczęściej teorią startu zakłada przebieg rozwoju w kilku stadiach. Dają się one wyróżnić jako: start, dojrzałość oraz konsumpcja masowa. Dotyczy ona głównie gospodarki kapitalistycznej. Zrodziła się ona na bazie krytyki marksistowskiej teorii rozwoju społecznego i negacji wszystkich przed kapitalistycznych formacji społeczno-ekonomicznych. Zaprezentowane teorie wzrostu uznać należy za najbardziej reprezentatywne dla wszystkich teorii wzrostu gospodarczego. Znajdują one oddźwięk – jakkolwiek w różnym zakresie – w koncepcjach rozwojowych współczesnej gospodarki rynkowej. Spośród nich najbardziej znaczący wpływ na współczesną gospodarkę rynkową miała teoria keynesowska.

Reprodukcja społeczna ściśle związana jest z procesami wzrostu i rozwoju gospodarczego. Są to związki dwustronne – z jednej strony jest ona ich efektem, z drugiej zaś jednocześnie procesy te są jej konsekwencją. Są one konstrukcjami niejednoznacznymi. Często są one utożsamiane ze sobą i traktowane synonimicznie. Obok nich funkcjonuje jeszcze pojęcie rozwoju społeczno-gospodarczego. Spośród nich pojęciem najwęższym jest wzrost gospodarczy, szerszym od niego jest rozwój gospodarczy, a najszerszym jest rozwój społeczno-gospodarczy. Pojęciem charakteryzującym procesy reprodukcji społecznej w sposób wąski jest wzrost gospodarczy, przez który rozumie się proces powiększania z okresu na okres podstawowych wielkości ekonomicznych, zwłaszcza rozmiarów potencjalnego produktu krajowego, potencjalnego realnego produktu narodowego oraz powiększanie zdolności wytwórczych gospodarki. Jest on pojęciem węższym od rozwoju gospodarczego. Traktować go trzeba jako główny cel rozwoju ekonomicznego. Pojęciem szerszym od wzrostu gospodarczego jest pojęcie rozwoju gospodarczego – określane także jako rozwój ekonomiczny, przez które rozumie się działalność ludzką wiążącą się z gospodarowaniem przyczyniającym się zarówno do ilościowych jak jakościowych) zmian w strukturze ekonomicznej danego gospodarstwa narodowego. Przeciwieństwem rozwoju gospodarczego jest stagnacja gospodarcza i regres gospodarczy. Natomiast rozwój społeczno-gospodarczy to proces wyrażający reprodukcję rozszerzoną w skali gospodarki narodowej, a więc zmiany w siłach wytwórczych, produkcji i spożyciu, stosunkach społecznych, środowisku naturalnym i systemie funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa. Składa się na niego rozwój gospodarczy i społeczny). Oznacza on zmianę układu stosunków społecznych, struktury społeczeństwa, jego preferencji, społecznych kryteriów i zasad działalności, wzorców zachowań, postaw i świadomości, służących doskonaleniu współżycia i współpracy ludzi i odpowiedniemu ich udziałowi w efektach rozwoju gospodarczego.

We współczesnym świecie procesy wzrostu i rozwoju gospodarczego charakteryzują się cyklicznym charakterem ich kształtowania, dużym zróżnicowaniem stopy wzrostu gospodarczego w poszczególnych krajach; koniecznością pokonania szeregu barier rozwojowych oraz globalizacją procesów rozwoju gospodarczego. Procesy reprodukcji rozszerzonej w gospodarce odnoszone do wzrostu gospodarczego (rozwoju gospodarczego i rozwoju społeczno-gospodarczego) zależne są od czynników ich kształtowania. Najczęściej dokonuje się ich systematyki według trzech zasadniczych ujęć: historycznego, według którego głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego są kapitał, ziemia i praca; modelowego, w którym jako główne czynniki bezpośrednie przedstawia się zatrudnienie i wydajność pracy, a jako główne czynniki pośrednie – majątek produkcyjny i jego efektywność oraz inwestycje i ich efektywność; systemowe, które dzieli się na: tradycyjne (jak zasoby naturalne, majątek, zasoby demograficzne), nowoczesne (jak: postęp naukowo-techniczny i organizacyjny, postęp w kierowaniu gospodarką, zmiany strukturalne i międzynarodowy podział pracy), społeczne (jak: infrastruktura ekonomiczna i społeczna), rynkowe (jak: konkurencja i równowaga) oraz specjalne (jak proporcjonalność i dysproporcje rozwoju). Część spośród nich stanowią czynniki ekonomiczne, ujawniające zarówno charakter wymierny (ilościowy) jak jakościowy. Ze względu na ich charakter dzieli się je najczęściej na: bezpośrednie i pośrednie; ekstensywne i intensywne ; zewnętrzne i wewnętrzne; inwestycyjne i pozainwestycyjne. Wszystkie czynniki rozwoju społeczno-gospodarczego można podzielić na trzy podstawowe grupy: czynniki o charakterze ekonomicznym, czynniki o charakterze organizacyjno-technicznym oraz czynniki o charakterze społeczno-politycznym. Pomiar rozwoju społeczno-gospodarczego kraju dokonuje się w oparciu o różnorodne mierniki, wzajemnie się uzupełniające w opisie procesów rozwoju społeczno-gospodarczego. Mogą być nimi mierniki syntetyczne, szczegółowe oraz symptomatyczne. W toku procesów wzrostu gospodarczego napotyka się często przeszkody o bardziej lub mniej trwałym charakterze, określane mianem “wąskich gardeł” lub barier wzrostu gospodarczego. Są to więc czynniki ograniczające wzrost gospodarczy. Barierami wzrostu gospodarczego są różnego typu ograniczenia i przeszkody występujące w procesach wzrostu gospodarczego w jakimś okresie czasu, które mają charakter obiektywny i są dość trwałe oraz trudne do przezwyciężenia. Do najczęściej występujących barier wzrostu należą: instytucjonalna, strukturalna, konsumpcyjna; siły roboczej; surowcowo-materiałowa; żywnościowa handlu zagranicznego, technologiczna, ekologiczna oraz psychiczna. Wzrost i rozwój gospodarczy należą do tych kwestii ekonomicznych które są często podejmowane w teoretycznych dociekaniach ekonomicznych. Zarówno w przeszłości, jak i dziś, formułując modele wzrostu i rozwoju gospodarczego, teoria ekonomii usiłuje wyjaśnić źródła i siły napędowe występujące w tych procesach.