Z punktu widzenia zasad racjonalnego gospodarowania, zasadniczym kryterium oceny działalności podmiotu gospodarczego, czy też określonego przedsięwzięcia jest stopień realizacji celów społecznie obowiązujących w danym okresie czyli efektywność tych przedsięwzięć. Instrumentami wykorzystywanymi do jej pomiaru jest zaś mierniki – najczęściej występujące w postaci wskaźników (to jest liczb wyrażających stosunek równorzędnych zjawisk w różnych okresach, względnie stosunek faktycznie osiągniętego poziomu zjawiska do poziomu zjawiska bazowego) i współczynników (to jest liczb wyrażających stosunek określonego faktu do całej zbiorowości z której te fakty wynikają, Lub na tle których one zachodzą) oraz wyrażone w jednostkach naturalnych lub wartościowych.
Wskaźniki wykorzystywane w analizach ekonomicznych dzieli się ogólnie na syntetyczne i cząstkowe; naturalne i wartościowe oraz techniczno-ekonomiczne.
Syntetycznymi wskaźnikami oceny działalności gospodarczej są konstrukcje sztuczne – to jest jako matematycznie uogólnienia wskaźników uprzednio obliczonych w konkretnych warunkach. Typowymi wskaźnikami syntetycznymi są: produkcja czysta, produkcja dodana oraz wskaźniki oparte na zysku (rentowność, suma zysku, stopa zysku), oraz mierniki kosztów własnych i akumulacji.
Wskaźnikami cząstkowymi są wskaźniki odnoszące się do szczegółowo wybranych zjawisk mieszczących się w polu recepcji wskaźnika syntetycznego. Mogą one dublować informacje o zjawiskach opisywanych przez wskaźnik syntetyczny ale w innym ujęciu, lub też informacje te uzupełniać o zjawiska pozostające poza zasięgiem wskaźnika syntetycznego. Do tej grupy wskaźników zaliczamy wskaźniki: wydajności, rotacji środków obrotowych, gatunkowości, braków itp.
Wskazane rodzaje mierników mogą pełnić rolę bierną i rolę czynną. Rola bierna miernika polega, że pozwala on oceniać zjawisko a posteriori. Rola zaś czynna miernika sprowadza się do tego, że pozwala on oceniać zjawisko a priori.
Mierniki rachunku ekonomicznego w procesach gospodarowania spełniają różnorodne funkcje, spośród których za najbardziej istotne uznać należy informacyjną, regulującą oraz porównawczą. W sumie rola mierników rachunku ekonomicznego wiąże się bezpośrednio z obszarem ich działania i zmianą ich wielkości, informując przez to o zachodzących w nich zmianach czy przeobrażeniach.
Innym rodzajem mierników są mierniki naturalne i wartościowe. Mierniki naturalne przydatne są do określania tylko pewnej grupy zjawisk ekonomicznych, i to w znacznej mierze ograniczonej. Ma ono miejsce wówczas gdy możemy je odnieść do takich samych wskaźników bazowych.
Mierniki wartościowe to mierniki wyrażone w pieniądzu, czyli wartościowo wyrażonymi kosztami i efektami. Stosuje się je wówczas gdy nie ma możliwości posługiwania się wskaźnikami naturalnymi.

Pomiar efektywności działalności gospodarczej
Efektywność – jako kategoria ekonomiczna – to stosunek efektów do nakładów osiągniętych i wydatkowanych w danym działaniu. W odniesieniu do działalności produkcyjnej przyjmuje się, że jej efektywność określana jest następującymi podstawowymi elementami poniesionymi nakładami na przygotowanie środków działania uzyskiwanymi efektami w postaci nowo wytworzonych (uzyskanych) środków czasem, w którym przebiega realizacja określonego działania, a więc w którym ponoszone są nakłady i równocześnie wypracowane efekty.
Działaniem efektywnym jest dane działanie wówczas, gdy poniesione nakłady na działalność produkcyjną przynoszą w określonym czasie nadwyżkę w postaci efektów, która to nadwyżka może być włączona do dalszej działalności gospodarczej. Takiemu podejściu odpowiadają formuły efektywności.
Najczęściej stosowaną formułą efektywności jest jej określenie jako stosunku efektów do nakładów osiągniętych i wydatkowanych w danych działaniach. Przyjmuje ona wówczas postać:

EFEKT (SKUTECZNOŚĆ)
EFEKTYWNOŚĆ = ????????????
NAKŁAD (KOSZT)

Niekiedy stosuje się inną formułę efektywności, przedstawiając ją jako różnicę pomiędzy efektem brutto a wydatkowanymi nakładami pracy.

Efektywność = Efekt Brutto – Wydatkowane Nakłady Pracy (Efekt Netto)

Do pomiaru efektywności działań gospodarczych wykorzystuje się najczęściej wskaźniki techniczno-ekonomiczne, mające dużo cech wspólnych z wskaźnikami cząstkowymi, naturalnymi oraz wartościującymi.

W praktyce gospodarczej podmioty gospodarcze niejednokrotnie znajdują się w sytuacji, która rodzi potrzebę podjęcia decyzji i w odpowiedni sposób zadziałania. Pomocnym w tym względzie staje się odwołanie do trzech wiążących się ze sobą problemów, a mianowicie racjonalności oczekiwań, racjonalności postępowania – w tym ekonomizacji działań oraz rachunku ekonomicznego, lokalizując je jednocześnie w obszarze mikroekonomii. Punktem wyjścia do wyjaśnienie istoty tych problemów jest wcześniejszego określenia pojęcia samej racjonalności. Rozumie się, przez nie postępowanie oparte na zasadach poprawnego myślenia i skutecznego działania.
Mając to na uwadze racjonalność oczekiwań odnosi się w wymiarze mikroekonomicznym do zachowania podmiotów jakimi są ludzie (konsumenci jako reprezentanci gospodarstw domowe oraz robotnicy i przedsiębiorcy jako reprezentanci przedsiębiorstw), zakładające, że ludzie będą się zachowywać racjonalnie, a więc, że potrafią oni uszeregować stojące przed nimi możliwości w kolejności od najbardziej do najmniej preferowanych i postępować w realnych warunkach gospodarowania według tych priorytetów. Uświadomienie faktu częściowej zależności polityki gospodarczej państwa od stopnia, w jakim ludzie prawidłowo antycypują jej skutki i działają zgodnie z własnymi przewidywaniami jest ważnym wkładem teorii racjonalnych oczekiwań .

Z racjonalnością oczekiwań ściśle wiąże się problem racjonalności postępowania. Jest on odzewem na ograniczoność zasobów napotykających na nieograniczoność potrzeb ludzkich. W odniesieniu do rzeczywistości gospodarczej tym działaniem jest racjonalne gospodarowanie, przez które rozumie się dokonywanie najbardziej korzystnych wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie celów społeczno-gospodarczych oraz środków i metod ich realizacji. Sprowadza się ono do: stwierdzenia jakie rozwiązania mogą być brane pod uwagę; porównania ich ze sobą w oparciu o określone kryteria oraz wybraniu rozwiązania najbardziej korzystnego (optymalnego). Postępowanie to podporządkowane jest ogólnej zasadzie postępowania w warunkach kwantyfikacji celu i środków działania nazywanej zasadą racjonalnego gospodarowania i ujmowanej dwojako. Maksymalny stopień realizacji celu osiąga się postępując: tak, aby przy danym nakładzie środków uzyskać maksymalny stopień realizacji celu – i wówczas taki wariant postępowania nazywa się zasadą największego efektu lub zasadą największej wydajności; albo tak, aby przy danym (z góry określonym) stopniu realizacji celu użyć minimalnego nakładu środków i wówczas taki wariant postępowania nazywa się zasadą oszczędności środków, jak również zasadą najmniejszego kosztu lub zasadą najmniejszego wysiłku.

Ważną stroną racjonalności działań jest jej ekonomizacja, to jest osiągnięcie zamierzonego celu w sposób jak najbardziej ekonomiczny. Postępowanie takie nazywa się ekonomizacją działań i sprowadza się ona do respektowania oszczędności i wydajności (produktywności) w wykorzystaniu przestrzeni (miejsca), czasu, materii (materiałów, narzędzi, ogółu rzeczy, itp.) oraz energii (siły) którymi się rozporządza. Rozwiązywanie problemów stanowiących jej istotę kierunkuje w tym względzie szereg zasad (nazywanych często zasadami prakseologicznymi), a mianowicie: minimalizacji interwencji, antycypacji, potencjalizacji i automatyzacji. W praktyce gospodarczej znaczący wpływ na przebieg procesów gospodarczych i ocenienie czy są one racjonalne, czy też nie ma rachunek ekonomiczny, który z jednej strony musi być kojarzony ze sformalizowanymi procedurami i metodami kalkulacji, z drugiej zaś jednocześnie być podporządkowany ekonomicznym a nie innym kryteriom podejmowania decyzji gospodarczych i który dąży do wskazania podstaw wyboru ekonomicznie najlepszych wariantów tych decyzji. W praktyce w pełnym zakresie odwołanie się do niego jest możliwe tylko w określonych warunkach, a mianowicie: efekty działalności gospodarczej i nakłady ponoszone w związku z nią muszą być mierzalne i muszą być wyrażone w takich samych jednostkach miary oraz trzeba dysponować możliwie jednoznacznymi kryteriami wyboru

W praktyce spotykamy się z wieloma rodzajami rachunku ekonomicznego. W zależności od przyjętego kryterium możemy wyróżnić następujące rodzaje rachunku ekonomicznego. Jeśli przyjąć kryterium jednostki miary w jakich jest on prowadzony, to wyróżnia się rachunek ekonomiczny naturalny i rachunek ekonomiczny wartościowy. Stosowanie konkretnego rodzaju uzależnione jest od aktualnych potrzeb jak i szczebla, na którym decyzja jest podejmowana. Przyjmując zaś za kryterium horyzont czasowy wyróżniamy rachunek perspektywiczny i bieżący. Pierwszy z nich dotyczy odleglejszego horyzontu czasu i ma w nim decydujące znaczenie wartości funkcji celu w całym okresie. Drugi zaś krótkiego okresu – a więc do 1 roku i decydujące znaczenie w nim mają bezpośrednie warunki ekonomiczne.

Ze względu zaś na zakres jego stosowania wyróżnia się rachunek makroekonomiczny i rachunek mikroekonomiczny. Rachunek makroekonomiczny prowadzony jest w skali gospodarki narodowej i dotyczy, nie pojedynczych przedsiębiorstw . Z kolei mikroekonomiczny rachunek prowadzony jest zwykle w skali przedsiębiorstwa i uwzględnia ograniczenia i nakazy ogniw nadrzędnych. Odwołując się zaś do kryterium metody powiązań w gospodarce wyróżniamy rachunek poziomu i rachunek pionowy. W przypadku rachunku poziomego ogólne wskaźniki dyrektywne ustalane przez centrum gospodarcze przekazywane są w dół i na ich podstawie poszczególne podmioty gospodarcze przeprowadzają samodzielnie rachunek ekonomiczny. W przypadku zaś pionowego rachunku podejmowanie decyzji w skali makro dokonuje się na zasadzie sprzężenia zwrotnego, co wyraża się tym, że poszczególne branże przygotowują optymalne koncepcje w oparciu o rozwiązania poszczególnych podmiotów gospodarujących.

Natomiast przyjmując za kryterium odniesienie do czasu przeszłego lub przyszłego, można mówić o rachunku ekonomicznym ex post (statystyczny, następczy) i rachunku ekonomicznym ex ante (planowy). Pierwszy z nich ma charakter porównawczy i analityczny gdyż jest on badaniem stanów przeszłych na podstawie danych statystycznych. Służy on przeważnie do oceny efektywności podjętych decyzji oraz do analizy gospodarki w oparciu o porównywanie osiągniętych efektów z dokonanymi nakładami, jak również często przybiera on formę porównań rzeczywistych z planowanymi. Rachunek zaś ex ante służy do przygotowania decyzji które mają zostać dopiero przyjęte. Ponieważ prowadzony powinien być on przed podjęciem konkretnej decyzji ekonomicznej, swym zakresem obejmuje on zarówno przewidywania jak i sytuacje niepewne.

W oparciu o kryterium charakteru decyzji wyróżniamy rachunek ekonomiczny statyczny i dynamiczny. Rozróżnienie to wiąże się ściśle z częstotliwością podejmowanych decyzji. Jeśli decyzja odnosi się do rozstrzygnięć jednorazowym mamy do czynienia z rachunkiem statycznym. Jeśli zaś wymagane jest podejmowanie decyzji o charakterze przyczynowo skutkowym, wtedy rachunek ekonomiczny powinien mieć charakter dynamiczny. Każde z przedstawionych podziałów, a w ślad za tym rodzajów rachunków ekonomicznych ma zarówno zalety jak i wady. Ich skala zależna jest od warunków realizacji rachunku ekonomicznego.

W praktyce gospodarczej znaczący wpływ na przebieg procesów gospodarczych ma porównywanie uzyskanej w danej działalności efektów z poniesionymi na ich uzyskanie nakładami, nazywane rachunkiem ekonomicznym. Jest to taki rachunek który z jednej strony musi być kojarzony ze sformalizowanymi procedurami i metodami kalkulacji, z drugiej zaś jednocześnie być podporządkowany ekonomicznym a nie innym kryteriom podejmowania decyzji gospodarczych i który dąży do wskazania podstaw wyboru ekonomicznie najlepszych wariantów tych decyzji. Zrozumienie kwestii rachunku ekonomicznego wymaga wskazania obok jego istoty, również jego rodzajów oraz mierników.

Rachunek ekonomiczny dostrzegać trzeba w wąskim i szerokim znaczeniu. W wąskim znaczeniu jest on rachunkiem optymalizującym. Natomiast w szerokim znaczeniu jest systemem mierzenia nakładów działalności gospodarczej, zapewniającym prawidłową ich wycenę ze społecznego punktu widzenia oraz sprzyjający podejmowaniu racjonalnych decyzji ekonomicznych zmierzających do minimalizacji nakładów i maksymalizacji efektów użytkowych.
Odwołanie się do rachunku ekonomiczne jest możliwe jednak tylko w określonych warunkach, a mianowicie:
po pierwsze, efekty działalności gospodarczej i nakłady ponoszone w związku z nią muszą być mierzalne;
po drugie, efekty i nakłady muszą być wyrażone w takich samych jednostkach miary;
po trzecie, trzeba dysponować możliwie jednoznacznymi kryteriami wyboru.
W praktyce jednak niekiedy zdarza się, że któryś z tych warunków nie jest spełniony, a mimo to się go stosuje. Mówimy wówczas o uproszczonym lub nieprecyzyjnym rachunku ekonomicznym.
Przedstawiona istota rachunku ekonomicznego jak i warunki jego stosowania wskazują, że jest on zespołem metod i środków umożliwiających podjęcie optymalnej decyzji spośród możliwych wariantów, a w konsekwencji jest on narzędziem realizacji zasady racjonalnego gospodarowania.
Rachunek ekonomiczny jako narzędzie optymalizacji charakteryzuje się: względną optymalnością w stosunku do przyjętego kryterium celu; wielowariantowością; kompleksowością i dualizmem.
Względna optymalizacja rachunku ekonomicznego w stosunku do przyjętego kryterium celu oznacza, że dla jego optymalizacji jest potrzebny konkretny mierzalny cel, ograniczający liczbę możliwych rozwiązań, a przez to zakreślający ramy w których trzeba poszukiwać decyzji optymalnej. Dowodzą one jednocześnie, że pewna liczba rozwiązań opartych tylko na podstawie warunków działania jest nierealna i z różnych powodów nie może być zrealizowana. Rozwiązaniami realnymi są zaś te, które są możliwe do zrealizowania w danych warunkach. Ich zaś cechą jest to, że spełniają one warunek wewnętrznej zgodności. Dopiero po ich ustaleniu, możliwym staje się wybór spośród nich wariantu najbardziej optymalnego. Uznając za optimum określony stan przy którym dana funkcja osiąga ekstremum (maksimum lub minimum), da się go określić przy sprecyzowaniu założeń – w postaci parametrycznej – dotyczących warunków jego realizacji, którymi są w gospodarce rynkowej przede wszystkim narzędzia o charakterze rynkowym i częściowo również o charakterze naturalnym.
Z kolei wielowymiarowość rachunku ekonomicznego oznacza konieczność wyboru jednego z wielu możliwych kierunków działań gospodarczych. Przyjmuje się, że im większa będzie liczba wariantów rozwiązań, tym jego wybór będzie bliższy optymalnemu, przy założeniu, że zostały wzięte pod uwagę wszystkie dobre rozwiązania. W praktyce jest to wybór spośród kilku wariantów, uwarunkowany realizacją celu oraz warunków ich realizacji. Pomocnym do realizacji tego zamierzenia jest programowanie rozumiane, jako dobór środków do realizacji zadania i zestawienie logicznych, a więc wewnętrznie zgodnych wariantów jego rozwiązania. Tę zgodność zapewnia zaś rachunek bilansowy, metoda przepływów międzygałęziowych oraz specyficzne metody matematyczne.
Natomiast kompleksowość rachunku ekonomicznego odnosi się do wszystkich jego sfer jego zastosowania – tj. zarówno makroekonomicznej jak i mikroekonomicznej. W tej sytuacji musi to być rachunek kompleksowy, a nie cząstkowy czy też jednostronny. Oznacza to, że w kalkulacji ekonomicznej musi być ujęty każdy wariant, wszystkie znane elementy nakładów i efektów, a nie dowolny ich wybór pod kątem decyzji do uzasadnienia. Postępowanie to musi mieć więc charakter wszechstronny. Kompleksowość rachunku ekonomicznego jawi się jako rachunek konieczny przy racjonalizacji działań i poszukiwaniu efektów w procesach planowania, organizacji, motywowania i kontroli.
Dualność rachunku ekonomicznego sprowadza się do znalezienia odpowiedzi na pytanie: czy możliwe jest równoległe jednoczesne zastosowanie obu zasad racjonalnego gospodarowania?. Odpowiedź w tym zakresie jest jednoznaczna. O ile możliwe jest jednoczesne stosowanie obydwu wariantów zasady racjonalnego gospodarowania, o tyle nie ma możliwości jednoczesnego ich stosowania. Oznacza to, że przy optymalizacji rachunku ekonomicznego wybieramy zawsze tylko jedną z nich. Formułowanie jej zaś jako postępowanie prowadzące do maksymalizacji celu przy minimalizacji środków jest podejściem błędnym i sprzecznym z matematycznego punktu widzenia.