Rozliczenia międzynarodowe dokonuje się w dwojaki sposób: – bez udziału pieniądza i wówczas przybierają formę kompensat towarowych lub z wykorzystaniem pieniądza gotówkowego przekazywanego sprzedającemu przez kupującego. Kompensata towarowa może być realizowane jako całościowa lub częściowa. Kompensata całościowa polega na tym, że dwa podmioty gospodarcze dokonują u siebie wzajemnie zakupów na taką samą kwotę. Ta forma rozliczenia może przybrać dwie formy. Jedną jest handel wymienny (tzw. barter), drugą zaś transakcje równoległe. Barter polega na zawieraniu transakcji kupna-sprzedaży bez udziału pieniądza we wzajemnych rozliczeniach, czyli do prostej wymiany: towar za towar, usługa za usługę lub usługa za towar. Dokonywana jest ona głównie między kontrahentami, z których przynajmniej jeden nie dysponuje zasobami pieniądza na zapłacenie za import, oferując jednak w zamian dostarczenie drugiemu kontrahentowi towarów przez niego pożądanych lub też takich, które będzie mógł on bez trudu zbyć na rynku krajowym albo zagranicznym. Transakcje równoległe polegają zaś na ustanowieniu dwóch oddzielnych kontraktów: kontraktu kupna i kontraktu sprzedaży. W odniesieniu do każdego z nich następuje ustalenie ceny i innych warunków realizacji dostawy. Również oddzielnie odbywa się rozliczenie obu transakcji. Ich cechą charakterystyczną jest to, że ich zawarcie jest wzajemnie uwarunkowane i że są one równej wartości.

Kompensata towarowa może być również realizowana jako kompensata częściowa. Jej istotą jest nierówno wartość transakcji kupna i sprzedaży. Rozliczenia w tym przypadku polegają na pełnym lub tylko częściowym wykorzystaniu pieniądza jako środka rozliczenia. Stąd też istnieje wiele rodzajów kompensat częściowych. Najogólniej podzielić je można na kompensaty dwustronne i kompensaty wielostronne. W grupie kompensat dwustronnych najczęściej wykorzystywanymi są: transakcje wzajemne (counterpurchase agreements), które są zawierane zwykle z inicjatywy kontrahenta z kraju cierpiącego na niedostatek środków płatniczych i który uzależnia zawarcie kontraktu importowego od wyrażenia przez partnera zgody na przynajmniej częściowe rozliczenie transakcji oferowanymi przez niego towarami kontrdostawy (buy-back agreements), których istotą jest sprzedaż kompletnego obiektu lub nawet całej fabryki (” pod klucz”) w zamian za dostawy wyrobów wytworzonych w zakupionym obiekcie warunki kontraktu (offset agreements) stawiane przez kupującego i uzależniającego jego podpisanie od wymogu zakupu w jego kraju, wskazanych przez niego towarów (surowców, materiałów, wyrobów kooperacyjnych) potrzebnych do realizacji zamówienia. Obok kompensat dwustronnych funkcjonują również w rozliczeniach międzynarodowych kolei kompensaty wielostronne (tzw. switch-trading). Ich istota sprowadza się do tego, że partner z kraju rozwiniętego gospodarczo dostarcza zwykle dobra inwestycyjne o wysokim poziomie technologicznym do kraju o państwowym monopolu handlu zagranicznego, który ze swej strony wywozi technologicznie mniej zaawansowane wyroby o takiej samej wartości do kraju rozwijającego się. Z kolei kontrahent z kraju o państwowym monopolu handlu zagranicznego dokonuje sprzedaży swoich należności uzyskanych w kraju rozwijającym się partnerowi z kraju rozwiniętego, uwalniając się w ten sposób od zobowiązań wynikających ze wzajemnych rozliczeń. Rozliczenia w formie wielostronnych transakcji kompensacyjnych są zwykle stosowane w sytuacji braku rozliczeń w warunkach wymienialnych między krajem o państwowym monopolu handlu zagranicznego a krajem rozwijającym się. Transakcje kompensacyjne ujawniają zarówno zalety jak i wady. Zaletą transakcji kompensacyjnych są korzyści, jakie uzyskują importerzy z krajów odczuwających trudności płatnicze i deficyt walut wymienialnych z ich zawierania, sprowadzające się do:
możliwości zawarcia kontraktu importowego w takich warunkach umożliwienia importerowi pierwotnemu (kupującemu w pierwszej części transakcji) przybranie w konsekwencji także roli eksportera, sprzedającego za granicę towary, które w innym przypadku nigdy nie zostałyby wyeksportowane.

Wadą transakcji kompensacyjnych jest jednak to, że koszt ich jest wyższy od efektów które one przynoszą. Ujawnia się to zwłaszcza w odniesieniu do eksportera pierwotnego – to jest tego który sprzedaje w pierwszej części transakcji. Zmuszony jest on bowiem do przyjęcia jako zapłaty towarów – które bardzo często są mu samemu nie potrzebne. W tej sytuacji dolicza on do żądanej przez siebie ceny na sprzedawane towary także koszty, jakie będzie musiał ponieść w celu ich odsprzedaży.
Korzystniejszą formą rozliczeń od transakcji kompensacyjnych są rozliczenia za pośrednictwem pieniądza. Likwidują one w mniejszym lub większym stopniu wady transakcji kompensacyjnych. Transakcje za pośrednictwem pieniądza polegają na przekazywaniu partnerowi zagranicznemu należności za pośrednictwem walut transakcyjnych, którymi mogą być waluty kraju eksportera, kraju importera, kraju trzeciego lub tzw. pieniądz międzynarodowy – stosowany przez międzynarodowe organizacje finansowe. należności te mogą być przekazywane w formie: pieniądza gotówkowego, co jest uznawane za najmniej korzystną formę rozliczeń pieniężnych, ponieważ pieniądz musi być fizycznie przewieziony z kraju do kraju, co jest związane z kosztami i ryzykiem przewozu oraz administracyjnymi barierami przewożenia przez granicę większych sum gotówki; pieniądza bankowego, co jest współcześnie najczęściej stosowaną i najkorzystniejszą formą rozliczeń z tytułu wymiany gospodarczej z zagranicą, mimo faktu pobierania za usługę bankową określonej opłaty. Wynika to z faktu zarówno wyeliminowania fizycznej potrzeby przewożenia środków płatniczych, a także ze względu na to, że różnica między kupnem a sprzedażą dewiz (to jest pieniądza przekazywanego za pośrednictwem banków) jest 2-3 krotnie mniejsza niż w przypadku kupna i sprzedaży przez banki waluty zagranicznej.

Warunki instytucjonalne i ekonomiczne rozliczeń obrotów z zagranicą
Funkcjonowanie we współczesnej gospodarce światowej różnych form rozliczeń obrotów handlowych, wobec ich wielu wad i niedoskonałości, wymusiło tworzenie przez poszczególne kraje będące uczestnikami handlu międzynarodowego ram instytucjonalnych, które ułatwiłyby pojedynczym podmiotom gospodarczym korzystne rozliczenie się. Dotyczą one zarówno rozliczeń transakcji kompensacyjnych jak i transakcji za pośrednictwem pieniądza.

Rozliczenia w warunkach transakcji kompensacyjnych
Pomocnym w rozliczeniach kompensacyjnych są dwustronne i wielostronne umowy o międzynarodowym obrocie finansowym. Dają się one podzielić na umowy rozrachunkowe oraz umowy płatnicze.
Umowy rozrachunkowe – nazywane także często cleringowymi są to umowy nie dopuszczające transferu walut wymienialnych pomiędzy krajami. Ich istota sprowadza się do przestrzegania dwóch zasad: pierwszej: dwa kraje umawiają się, że wszystkie ich wzajemne należności finansowe będą wpłacane w każdym z tych krajów na specjalne rachunki przez importerów lub inne osoby fizyczne mające zobowiązania wobec osób fizycznych i prawnych drugiego kraju drugiej: w momencie płatności wierzyciele (np. eksporterzy) zgłaszają się do instytucji prowadzących rachunki specjalne w ich krajach i otrzymują oni należności ze środków pochodzących z wpłat dokonywanych przez dłużników w tych samych krajach. Funkcjonowanie rozliczeń cleringowych związane jest z koniecznością zawierania umów handlowych szczegółowo regulujących warunki wymiany gospodarczej między uczestnikami rozliczeń. Zwłaszcza ważny jest precyzyjnie ustalony limit wzajemnych płatności w danym okresie, gdyż pozwala on na sprawne funkcjonowanie tego typu rozliczeń. Umowy te zawierają często także uzależnienie zgody jednego kraju na eksport danego towaru od importu z drugiego kraju większych ilości innego towaru.

Formą umowy rozrachunkowej jest wielostronna kompensata dodatnich i ujemnych sald umów handlowych (tzw. switch-trading), której istotą jest rozszerzanie obszaru obowiązywania umowy rozrachunkowej na większą liczbę krajów w nadziei, iż ułatwi to wzajemną kompensatę sald. Odwołanie się do tej formy połączone jest z koniecznością zawierania dodatkowych umów miedzy zainteresowanymi stronami operacji, które określają wartość towarów podlegających kompensacie, ich ceny i rodzaje według szczegółowej specyfikacji. W rozliczeniach kompensacyjnych ważną rolę pełnią również umowy płatnicze. Są nimi uzgodnienia dotyczące maksymalnej kwoty walut wymienialnych, jaką strony zobowiązują się przekazać wzajemnie za import. By dawała ona pełną gwarancję wyrównywania dwustronnego bilansu płatniczego jej integralną częścią musi być postanowienie o “kredycie technicznym”, dopuszczające możliwość wystąpienia przejściowej nierównowagi w okresie trwania umowy, a wyrównywaną w razie niemożliwości do zrównoważenia przed końcem okresu umowy- dodatkowym transferem walut wymienialnych, dewiz i złota. Kompensata ta ma charakter automatycznej, to znaczy jest dokonywana beż konieczności zawierania dodatkowych umów międzynarodowych.

Rozliczenia w warunkach transakcji z udziałem pieniądza
Umowy rozrachunkowe i umowy płatnicze będące podstawą rozliczeń transakcji kompensacyjnych, traktowane są przez większość krajów jako przejściowe i jako zło konieczne. Formą pożądaną są natomiast rozliczenia z udziałem pieniądza. Ich funkcjonowanie jest jednak uwarunkowane ramami instytucjonalnymi i ekonomicznymi, a zwłaszcza istnieniem walut międzynarodowych i ich wymienialności oraz rynku walutowego. Jednym z podstawowych warunków funkcjonowania systemu rozliczeń opartych na pieniądzu jest istnienie walut międzynarodowych. Za takowe uważa się zaś wszystkie rodzaje pieniądza powszechnie i w długim okresie używanego we wzajemnych rozliczeniach przez kraje trzecie (z których żaden nie jest emitantem) i pełniącego w nich funkcje miernika wartości, środka płatniczego i środka gromadzenia rezerw. Są one pełnione przez poszczególne waluty w różnym zakresie. Funkcje, zakres i zasięg ich pełnienia przez poszczególne waluty międzynarodowe, a także jest to kto jest ich emitantem wskazuje jednocześnie na kryteria ich klasyfikacji. Stosując kryterium funkcji i jej zakresu oraz wskazania emitanta, walutą międzynarodową może być: złoto, pieniądz narodowy kreowany przez narodowe władze monetarne poszczególnych państw oraz pieniądz międzynarodowy kreowany przez międzynarodowe instytucje finansowe. Ze względu na zasięg (skalę) realizowanych funkcji waluty międzynarodowe dzieli się na waluty światowe i waluty regionalne. Walutą światową jest pieniądz o zasięgu międzynarodowym. W systemie waluty złotej był nim funt szterling; w systemie z Breto Woods dolar amerykański; a w systemie wielowalutowym obok dolara amerykańskiego jest nim także marka niemiecka i jen japoński oraz tzw. specjalne prawa ciągnienia (SDR) MFW pełniące rolę pieniądza światowego. Z walutą światową ściśle powiązane jest pojęcie pieniądza światowego, to jest takiego pieniądza który służy do regulowania (wyrównywania) sald bilansów płatniczych. W systemie waluty złotej jego rolę pełniło złoto, później dolar amerykański, a obecnie oprócz niego inne waluty (tzw. rezerwowe) jak: waluty światowe i SDR-y. Oznacza to, ze struktura pieniądza światowego ulega zmianie, w której jednak ciągle rolę wiodącą odgrywa dolar amerykański. Z kolei walutą regionalną jest pieniądz narodowy będący walutą międzynarodową o zasięgu międzynarodowym. Walutami tego typu są między innymi: frank francuski, funt szterling i frank szwajcarski. Pieniądz międzynarodowy będący walutą międzynarodową o zasięgu regionalnym nazywany bywa pieniądzem regionalnym. Przykładem takiego pieniądza jest ECU, będący pieniądzem międzynarodowym krajów Europejskiego Systemu Walutowego. Istnienie i funkcjonowanie walut międzynarodowych ściśle związane jest z rynkiem walutowym oraz z wymienialnością walut. Pośrednikiem w dokonywaniu transakcji kupna i sprzedaży walut obcych jest rynek walutowy. Stanowi go zespół wszystkich instytucji i osób wymieniających waluty obce oraz reguł rządzących zawieraniem transakcji (kupna i sprzedaży) walutowych. Ma on wymiar krajowy i międzynarodowy. Pierwszy ma miejsce gdy uczestnikami jego są głównie krajowe banki komercyjne zawierające transakcje w związku z obrotem kapitałowym lub handlowym. Drugi zaś ma miejsce gdy transakcje zawierane są przez uczestników z różnych krajów. W ślad z tym, przez międzynarodowy rynek walutowy rozumie się często transakcje walutowe zawierane między uczestnikami różnych rynków narodowych lub ogół tego rodzaju transakcji zawieranych w skali międzynarodowej. Z rynkiem walutowym ściśle wiąże się pojęcie i funkcjonowanie kursu walutowego, rozumianego jako cena płacona w walucie krajowej za jednostkę waluty obcej lub cena waluty krajowej wyrażona w walucie obcej. Kurs walutowy, jako cena pieniądza zagranicznego pełni funkcję informacyjną i funkcję cenotwórczą. Istotą pierwszej jest bezpłatna informacja dla eksporterów, importerów, producentów, inwestorów, osób fizycznych oraz organów państwowych przy podejmowaniu decyzji gospodarczych zarówno w fazie planowania, jak i zarządzania. Z kolei funkcja cenotwórcza polega na przenoszeniu zagranicznego układu cen na ich układ krajowy prze możliwość porównania cen towarów krajowych z cenami towarów zagranicznych. W pełnieniu tej funkcji mamy jednak często do czynienia z jej ograniczaniem systemem ceł, opłat, podatków i innych środków wpływających na wysokość cen rzeczywiście płaconych przez nabywców. Przy rozliczeniach transakcji z zagranicą istotnym problemem jest poziom kursu walutowego. Jest on określany przez wiele czynników, zarówno o charakterze ekonomicznym, jak i o charakterze politycznym i psychologicznym. Z grupy czynników o charakterze ekonomicznym najważniejszą rolę odgrywa: relacja popytu do podaży walut obcych na krajowym rynku walutowym (co znajduje odzwierciedlenie głównie w saldzie bilansu płatniczego); różnica w poziomie cen w kraju i za granicą; oraz polityka kursowa państwa. Natomiast z grupy czynników politycznych wskazać trzeba przede wszystkim na zaostrzenie sytuacji międzynarodowej. Z kolei w grupie czynników psychologicznych dostrzec trzeba przede wszystkim przewidywania co do rozwoju dalszej koniunktury oraz działania spekulacyjne podejmowane w oczekiwaniu na zniżki lub zwyżki kursu. Znaczący wpływ na rozliczenia finansowe ma wymienialność walut. Najogólniej określając polega ona prawie swobodnego kupowania i sprzedawania obcego pieniądza – w tym złota – za walutę krajową oraz dokonywania rozliczeń międzynarodowych w walucie narodowej i walutach obcych bez jakichkolwiek ograniczeń. Obecnie żadna ze współczesnych walut nie spełnia tego warunku. Uzupełnieniem tej niedoskonałości jest z jednej strony – fakt powstania wielu rodzajów wymienialności, z drugiej zaś ukształtowanie się i funkcjonowanie kilku systemów rozliczeń międzynarodowych.
Występujące obecnie na światowym rynku walutowym rodzaje wymienialności walut dają się opisać przy odwołaniu się do takich kryteriów jej klasyfikacji jak: przedmiot wymiany, tytuł do wymiany oraz przedmiot wymiany.

Według kryterium przedmiotu wymiany, wyróżnia się: wymienialność na złoto, która polega posiadaniu prawa do zakupowania złota za walutę narodową według stałej ceny (czyli tzw. parytetu) w banku centralnym; wymienialność na wszystkie inne waluty (nazywana także wymienialnością całkowitą), która upoważnia do ich nabycia w banku centralnym za walutę narodową (z reguły za wyjątkiem tych które są niewymienialne lub podlegają ograniczeniom); wymienialność na określone waluty, co ma miejsce w obrębie tzw. stref walutowych. Ze względu zaś na tytuł do wymiany, wyróżnia się: wymienialność zupełną, która upoważnia do wymiany we wszystkich wymienialność częściową, która związana jest z ograniczeniem jej do niektórych tytułów, takich jak: wymienialność handlowa (towarowa) – gdy jest możliwa wymiana w celu zakupów towarów i usług za granicą, oraz wymienialność finansowa (monetarna), gdy dotyczy obrotów z innych tytułów. Z wymienialnością częściową wiąże się fakt ograniczania wymienialności. Najczęściej mające miejsce ograniczeniami wymienialności wynikają z tytułu prawa dewizowego. Ograniczenia dewizowe mogą być częściowe, gdy określenie maksymalnej kwoty wymiany dotyczy tylko niektórych tytułów, oraz zupełne, gdy ograniczenia te dotyczą całej wymiany waluty krajowej na waluty obce. Natomiast, ze względu na kryterium podmiotu wymiany rozróżnia się wymienialność wewnętrzną i zewnętrzną. Pierwsza polega na posiadaniu prawa do wymieniania waluty krajowej jedynie przez tzw. rezydentów krajowych – obywateli danego kraju, jego podmiotów gospodarczych, instytucji i jednostek organizacyjnych uznanych przez prawo dewizowe za takie osoby. Drugi z rodzajów wymienialności oznacza upoważnienie przez prawo dewizowe rezydentów zagranicznych do dokonywania wymiany waluty krajowej.

Wymienialność waluty danego kraju, oznacza dla niego zarówno pewne korzyści jak i pewne koszty. Jak dowodzi praktyka, w długim okresie korzyści z tytułu wymienialności waluty są większe niż w sytuacji jej braku.Korzyści wiążą się z możliwością swobodnego dokonywania rozliczeń międzynarodowych, zarówno w własnej walucie , jak i w walutach innych krajów. Z mikroekonomicznego punktu widzenia, to jest na poziomie podmiotów gospodarczych wymienialność waluty umożliwia im osiąganie optimum alokacji zasobów czynników produkcji oraz określenie i realizację optymalnych kierunków sprzedaży. W warunkach wymienialności walutowej podejmowane decyzje produkcyjne i inwestycyjne mogą stać się optymalnymi nie tylko, z punktu widzenia kraju, ale również z punktu widzenia globalnego. Z kolei z makroekonomicznego punktu widzenia, czyli z poziomu całej gospodarki narodowej, posiadanie przez dany kraj waluty w pełni wymienialnej, umożliwia temu krajowi utrzymywanie za granicą lokat we własnej walucie; używanie jej w niektórych przypadkach do płacenia za dokonany import, a niekiedy także finansowanie deficytu bilansu płatniczego za pomocą własnej waluty(tylko wtedy kiedy pełni ona rolę waluty rezerwowej). Natomiast jako koszty posiadania przez dany kraj waluty wymienialnej wskazać trzeba konsekwencje jej wpływu na kształtowanie się równowagi zewnętrznej i wewnętrznej kraju. W obszarze równowagi zewnętrznej wymienialność waluty oznacza konieczność liczenia się z nie kontrolowanym spekulacyjnym ruchem kapitałów krótkoterminowych i zmianami kursu walutowego lub utrzymywaniem rezerw walutowych i dewizowych na wyższym poziomie. Z jednej strony widzieć trzeba w niej – co jest sytuacją pożądaną – czynnik przyciągający zagraniczne inwestycje bezpośrednie, z drugiej jednak jednocześnie umożliwia ona nie kontrolowany odpływ inwestycji bezpośrednich z kraju za granicę. Natomiast w obszarze równowagi wewnętrznej wymienialność waluty oznacza zwiększenie podatności rynku wewnętrznego na negatywne zjawiska w gospodarce światowej, co w konsekwencji w krótkich okresach oznacza mniejsze możliwości zwiększenia inwestycji i konsumpcji.