Ekonomia w pewnej fazie swego rozwoju wkraczając w sferę ważnych problemów społeczno-gospodarczych, objaśniając w wyrafinowany sposób rzeczywistość gospodarczą, stała się także użyteczną dla praktyki różnych podmiotów gospodarczych od skali mikro po skalę makro. Użyteczność ta ujawniła się przede wszystkim w istocie i formule polityki gospodarczej nazywanej także polityką ekonomiczną.
Pojęcie to jest pochodnym terminu polityka (z j. greckiego “politike”) oznaczającego sztukę rządzenia państwem. Współcześnie bywa on rozumiany różnie. W węższym znaczeniu oznacza całokształt działalności państwowej w kształtowaniu stosunków wewnętrznych w państwie oraz jego stosunków z zagranicą. W szerszym znaczeniu obejmuje on wszelką działalność zmierzającą do wpływania na sprawy publiczne, bez względu na to, kto ją prowadzi. Jeśli w pierwszym znaczeniu podmiotem polityki jest tylko władza państwowa,to w drugim znaczeniu obok niej także każda organizacja, grupa społeczna czy nawet osoba, kiedy podejmuje działania mające wywrzeć zamierzony wpływ na tok spraw publicznych.
W rzeczywistości pojęcie “polityka” funkcjonuje zazwyczaj uzupełnione o odpowiednio dobrany przymiotnik, określający przedmiot, czyli rodzaj spraw, których interesująca nas działalność dotyczy. W przypadku podejmowanych rozważań jest on także ściśle związany z realizowaną przez państwo funkcją gospodarczą.
Politykę gospodarczą (zamiennie określaną także jako ekonomiczna) traktować trzeba także jako część składową polityki bezpieczeństwa państwa, dostrzeganą zarówno jako naukę jak i jako praktyczną działalność państwa w tym obszarze. Podejście to jest uzasadnione widzeniem każdej polityki (ekonomicznej, rolnej, zagranicznej, i innych) jako wiedzy (nauki) i jako sztuki (praktyki). Podejście to upoważnia z kolei do spójnych – teoretycznych i praktycznych – analiz założeń polityki gospodarczej państwa, jej stanu obecnego i przyszłego (perspektywicznego) przy uwzględnieniu jej wszystkich wymiarów, oraz uwarunkowań realizacyjnych.
Tak rozumiana polityka gospodarcza państwa ujawnia wyraźnie dwoistość. Jej rozbiór z punktu widzenia szerokich kryteriów interdyscyplinarnych pozwala na rozróżnienie w niej sfery realnej i sfery regulacyjnej. Wynika to z faktu, iż obszary jej zainteresowania nie są systemami jednowymiarowymi. W sferze regulacyjnej dostrzec trzeba także jej wymiar statyczny i funkcjonalny. W ślad za tym można również mówić o polityce gospodarczej w wymiarze statycznym i funkcjonalnym.

Z jednej strony politykę gospodarczą dostrzegać trzeba bowiem poprzez cele, zadania, zakres, funkcje, metody i narzędzia realizacji, oraz strukturę przedmiotową i płaszczyzny występowania. Przybiera ona wówczas charakter systemu statycznego, będącego jednocześnie systemem analitycznym polityki gospodarczej państwa. Z drugiej strony natomiast politykę gospodarczą dostrzegać trzeba jako system funkcjonalny (procesowy), którego poszczególnymi elementami są fazy polityki gospodarczej, takie jak:
a) preparacyjna, na którą składa się diagnoza początkowej sytuacji całego układu gospodarczego i prognoza przyszłych, bliższych i dalszych warunków zewnętrznych względem tego układu;
b) planowania i programowania, w którym chodzi o warianty programów globalnych i dziedzinowych, oraz
c) realizacji i oceny osiąganych rezultatów ekonomiczno-obronnych i ogólnospołecznych.
Wszystkie te elementy jak i związki pomiędzy nimi tworzą strukturę funkcjonalną polityki gospodarczej państwa.

Sfery i wymiary polityki gospodarczo-obronnej

Konkretyzując istotę polityki gospodarczej podkreślić trzeba jej ścisłe związki z systemem gospodarczym państwa oraz z koncepcjami gospodarczymi rządu (i partii politycznych go tworzących). One to bowiem w rzeczywistości narzuca rozumienie jej istoty. Jej bliższe określenie wymaga jednak wpierw spojrzenia na nią z metodologicznego punktu widzenia. Dlatego też, celowym wydaje się następujący tok dociekań:
po pierwsze, przedstawienie istoty polityki gospodarczej z wyraźnym akcentem na kwestie celów, zadań, metod i narzędzi realizacji, oraz
po drugie, przedstawienie podstawowych problemów polityki gospodarczej.
Przyjęcie takiego toku dociekań nie oznacza jednak, że ekonomia spełni wszystkie oczekiwania formułowane wobec niej ze strony rzeczywistości gospodarczej. Jej rola sprowadza się najczęściej do oszacowania ekonomicznych zasadności określonych polityk. To zaś wymaga określenia: skutków danej polityki, poprzez rozpoznanie jej wpływu na odpowiednie wielkości ekonomiczne, na sytuację poszczególnych grup społecznych i wskazaniu odpowiedzi kto korzysta i kto traci?
wielkości wyników – o ile i co się zmieni ? osądu wyników – czy są one pożądane czy nie, czy korzyści przewyższają ujemne konsekwencje które ona wywołuje.

Przedstawione definicje ekonomii oraz jej rodzaje wyraźnie wskazują na szeroki zakres problemów mieszczących się w jej obrębie. Problemy te określane jako ekonomiczne, są w istocie zawsze konkretnym, poważnym zagadnieniem lub zadaniem do rozwiązania, bądź też kwestią do rozstrzygnięcia z obszaru działalności gospodarczej. Dla wszystkich typów gospodarki fundamentalnymi i wspólnymi są trzy podstawowe problemy ekonomiczne, tworzące pewną określoną triadę fundamentalnych problemów organizacji gospodarki. Sprowadzają się one do znalezienia odpowiedzi na trzy następujące grupy pytań:

CO, KIEDY i ILE należy produkować?

KTO i JAK się powinien produkować dobra?

DLA KOGO mają być wytwarzane dobra i w JAKI SPOSÓB dzielone?

Pierwsza z grup pytań dotyczy rozwiązania kwestii ilości i asortymentu alternatywnych dóbr i usług które należy wytworzyć, proporcji tych wytworów oraz czasu w którym ma nastąpić ich wytworzenie.
Druga grupa pytań dotyczy rozwiązania kwestii przez kogo te dobra i usługi mają zostać wytworzone, z jakich zasobów oraz za pomocą jakiej metody. Z kolei trzecia grupa pytań dotyczy rozwiązania kwestii kto ma użytkować dobra i usługi wytworzone w danym kraju i czerpać z niego korzyści, a w ostateczności w jaki sposób mają być one podzielone między poszczególne jednostki. Wszystkie te grupy pytań obrazujące triadę podstawowych problemów ekonomicznych wskazują jednocześnie na koniecznością dokonywania nieustannych wyborów w procesie gospodarowania napędzanego z jednej strony nieograniczonymi potrzebami, z drugiej strony zaś hamowanego ograniczonymi zasobami. Związek ten w istocie rzeczy wyznacza obszary rozwiązań podstawowych problemów ekonomicznych. U jego podstaw leży zawsze rozwiązanie dylematu wyboru, w każdej społecznej a także i indywidualna sytuacji, sposobu zaspokojenia potrzeb (z swej natury nieograniczonych) przy ograniczoności i rzadkości zasobów. Związki pomiędzy podstawowymi problemami ekonomicznymi wskazują także, że ich pierwotnym wyznacznikiem jest ograniczoność zasobów.Wyznaczniki podstawowych problemów ekonomicznych.

Podstawowe kategorie, prawa i teorie ekonomiczne
Każdy system teoretyczny, a takim jest ekonomia musi bazować na szerokiej aparaturze metodologicznej. Taka w przypadku ekonomii stanowią kategorie, prawa i teorie ekonomiczne. Wobec ich wielości możliwym staje się jednak zaprezentowanie tylko istoty tych pojęć oraz wskazanie tych, które są powszechnie uznawanych za podstawowe. Ich charakterystyka zostanie przybliżona w toku dalszych wykładów.

Podstawowe kategorie ekonomiczne
Rozumiejąc przez pojęcie “kategoria ekonomiczna” myślowy wyraz realnych faktów, zjawisk i procesów oraz ich związków i zależności ekonomicznych, a w konsekwencji uogólnienie ich istotnych właściwości, możliwym staje się sformułowanie ich podstawowej listy. Najtrafniejszym punktem wyjścia do tego przedsięwzięcia wydaje się istota “ekonomii”. Zaznaczyć jednak trzeba mając na uwadze jej współczesne rozumienie, że lista jej podstawowych kategorii jest dość znaczna. Zaliczyć do nich trzeba takie kategorie, jak: makroekonomia, mikroekonomia, rynek, popyt, podaż, zasoby, ograniczoność zasobów, rzadkość zasobów, potrzeby, nieograniczoność potrzeb, gospodarowanie, alokacja, czynniki produkcji, i inne. Ponieważ istota tych kategorii zostanie ujawniona w toku kolejnych rozważań, w tym miejscu wystarczającym wydaje się tylko sygnalizacyjne i syntetyczne zarysowanie ich listy.

Prawa ekonomiczne
Prawa ekonomiczne – to adekwatne teoretyczne ujęcie najsilniej działających tendencji w rzeczywistości gospodarczej. Mogą mieć one charakter ogólny lub szczegółowy. Mogą dotyczyć zjawisk zachodzących w całej gospodarce narodowej, a więc w skali makro-, jak również w skali mikro-.
Do znaczących w skali makroekonomicznej trzeba zaliczyć, takie prawa jak
prawo własności;
prawo Keynesa (makroekonomicznego przekonania, że popyt tworzy własną podaż);
prawo Seya (makroekonomicznego przekonania, że podaż tworzy swój własny popyt);
prawo konkurencji;
prawo wartości.
Natomiast w skali mikroekonomicznej bardzo często spotykamy się przy dokonywaniu analiz rzeczywistości gospodarczej z funkcjonowaniem takich praw, jak: prawo malejących krańcowych przychodów; prawo popytu i podaży. Teorie ekonomiczne Wobec złożonej rzeczywistości gospodarczej, ekonomia w rozwiązywaniu problemów przed nią stojących posiłkuje się teoriami ekonomicznymi. Są nimi zestawy abstrakcji dotyczące rzeczywistości, to jest uproszczone modele wyprowadzone przy pomocy procesu abstrahowania ze złożoności rzeczywistego świata. Teoria ekonomiczna jest więc uproszczonym wyjaśnieniem tego, jak gospodarka lub jej fragment funkcjonuje lub funkcjonowałby w określonych warunkach. Służy ona do porządkowania i wyjaśniania rzeczywistości wykrywania występujących zależności oraz formułowania przewidywań.
Teoria ekonomiczna aby zyskać miano dobrej, musi obejmować wystarczająco dużą liczbę danych, by być w stanie symulować rzeczywistość. Winna więc ona dostarczać wyjaśnień przebiegu dotychczasowych zjawisk i pozwolić na w miarę dokładne przewidywanie przyszłości. O jej wartości stanowi stopień wyjaśnienia tego co zostało zaobserwowane i efektywność przewidywań przyszłości. Jej wykorzystanie ma duże znaczenie dla zrozumienia złożonej rzeczywistości gospodarczej. Funkcjonujące obecnie na gruncie ekonomii teorie ekonomiczne można pogrupować, stosując kryterium obszaru odniesienia na następujące jej rodzaje:

1) teorie rozwoju gospodarczego (np. klasyczna, marksistowska, startu Rostowa, wielkiego pchnięcia, uzależnienia i inne)

2) teorie regulacji (np. oparta na koncepcji interesu pub licznego)

3) teorie wartości (np. opartej na pracę)

4) teoria cyklu koniunkturalnego.

Teorię ekonomiczną, na co wskazuje zarówno jej istota jak i jej przytoczone rodzaje, powinien cechować związek z rzeczywistością, odrzucanie werbalizmu i bezwzględne stosowanie zasad logiki. Można ją budować używając zarówno formy słownej, jak i matematycznej, ponieważ występują związki które nie mogą być wyrażono ilościowo, jak i takie które możemy przedstawić za pomocą liczb.

Przy takim podejściu mezoekonomię określić trzeba jako tą część “ekonomii”, która zajmuje się naukowym badaniem, wyjaśnianiem i definiowaniem ekonomiczno-strukturalnych stanów rzeczy i zjawisk na płaszczyźnie działów gospodarki narodowej, grup ludzkich i regionów – a więc średnich agregatów w sensie ekonomicznym – oraz problemami sektorowej i regionalnej polityki strukturalnej z uwzględnieniem wpływów grupowych.
Opowiadając się za takim podziałem zauważyć trzeba, że wyodrębnienie i automatyzacja mezoekonomii w żadnym wypadku nie może zastąpić, ani nie odsunie w cień mikro- i makroekonomii. Wręcz przeciwnie, taka systematyzacja ekonomii spowoduje typologiczne oraz metodyczne oczyszczenie i uporządkowanie “środka ekonomii”, a w konsekwencji uczyni systematykę gospodarki oraz ekonomii bardziej przejrzystymi. W ostateczności winna się przyczynić do zwiększania adekwatności badań ekonomicznych – przy wykorzystaniu większości metod, procedur i narzędzi badawczych mikro- i makroekonomii lecz do innego towarzystwa – oraz dowartościowania całej ekonomii jako nauki.
Dorobek współczesnej myśli ekonomicznej, pozwala wyróżnić dwa główne sposoby podejścia do badań ekonomicznych, a mianowicie pozytywne i normatywne.
Pozytywne myślenie ekonomiczne odnajduje istotę w tzw. ekonomii pozytywnej która to stanowi tę gałąź badań ekonomicznych, która zajmuje się światem takim jakim on jest, a nie takim, jakim powinien być. Ekonomia pozytywna zajmuje się więc jedynie konsekwencjami zmian warunków ekonomicznych lub też kierunków polityki ekonomicznej, a więc przedstawieniem tego, jak gospodarka rzeczywiście działa.
Z kolei myślenie normatywne odnajduje swą istotę w tzw. ekonomii normatywnej, która stanowi tę gałąź badań ekonomicznych, która zajmuje się sądami wartościującymi: jakie powinny być ceny, poziom produkcji, dochody i kierunki polityki gospodarczej rządu – a więc o tym, jak gospodarka powinna funkcjonować.
Innym podziałem ekonomii jest podział jej na ekonomię podażową (ang. supply – side economics) i ekonomię popytową.
Ekonomia podażową to teoria makroekonomiczna, która podkreśla większe znaczenie zarządzania podażą oraz znaczenie bodźców do pracy, oszczędzania oraz inwestowania od znaczenia zarządzania popytem przy kształtowaniu polityki makroekonomicznej w celu osiągnięcia maksymalnego zatrudnienia, produkcji i wzrostu gospodarczego oraz stabilności cen.
Ekonomia popytowa to teoria makroekonomiczna uzasadniająca politykę gospodarczą, której celem jest pobudzenie i zarządzanie globalnym popytem.

Ekonomii nie sposób zrozumieć bez znajomości jej historii. Ta zaś jest ściśle związana z rzeczywistym światem, a więc z konkretną działalnością gospodarczą znajdującą odzwierciedlenie w wiedzy i naukowej myśli ekonomicznej dowiązanej do określonego czasu i miejsca. Obserwując bowiem działalność gospodarczą człowieka – będącą w istocie zespołem jego świadomych postaw związanych z wytwarzaniem, podziałem i wymianą dóbr służących zaspokojeniu jego potrzeb – na niższym szczeblu procesu myślowego gromadzimy wiedzę ekonomiczną, a na wyższym – drogą jej uogólniania przeradza się ona w naukową myśl ekonomiczną. Przy czym jeśli zgromadzona wiedza ekonomiczna pozwala człowiekowi świadomie oddziaływać na całą działalność gospodarczą, to również naukowa myśl ekonomiczna zwrotnie oddziałowywuje na swoje podłoże jakim jest działalność gospodarcza człowieka – ale poprzez sterowanie procesami gromadzenia wiedzy ekonomicznej. Oznacza to, że jeśli świat podlega procesowi nieustannych zmian, to także zmienia się musi się ekonomia.

Powiązania działalności gospodarczej z wiedzą i naukową myślą ekonomiczną

Ekonomia zmienia się więc nieustannie od wieków, dynamizując i rozszerzając obszar swoich dociekań. Jej pierwocin doszukać można się w poglądach starożytnych Egipcjan, Chińczyków i Hindusów. Na kulturę europejską największy wpływ wywarły jednak poglądy starożytnych Greków i Rzymian, łączące zwykle problematykę ekonomiczną z wojenną, filozoficzną i moralizatorską. Przykładem tego w literaturze greckiej są przekazy Homera, Hezjoda, Solona, Peryklesa, Ksenofonta, Platona, Arystotelesa. Homer – żyjący w VIII wieku p.n.e. w “Iliadzie i Odysei” pokazał rozkład wspólnoty pierwotnej, w okresie której rangę bogactwa zyskiwał przede wszystkim łup wojenny, potem płody gospodarki naturalnej a na końcu dopiero handel. Odmiennie problemy ekonomiczne widzi Hezjod – żyjący na przełomie VIII i VII p.n.e., który w eposie dydaktycznym “Prace i dnie” głosił pochwałę pracy – mówi on “Praca nie hańbi, hańbi próżnowanie”. Oprócz tego formułuje on w tonie moralizatorskim szereg obserwacji zjawisk czysto gospodarskich – w tym widzi w niewolnictwie.
Problem niewolnictwa dostrzega również Solon (żyjący w latach ok. 635 -560 r. p.n.e.), który w swych reformach doprowadził do ingerencji państwa w stosunki między wierzycielem i dłużnikiem, poprzez wypracowanie zasady, że wolny człowiek nie może być zabezpieczeniem pożyczki i nie może z tego tytułu stać się niewolnikiem. Pierwszym jednak traktatem w którym użyto nazwy przyjętej później – bo w XVI wieku do określenia nauki o gospodarce jest “Oikonomikos” Ksenofonta (żyjącego w latach ok. 430-355 r. p.n.e.). Dla niego pojęcie ekonomia wiąże się ściśle ze zbiorem praktycznych porad dla prowadzącego gospodarstwo rolne (od grec. oikos – dom, mieszkanie, gospodarstwo i nomos – zwyczaj, prawo, zasada).

W praktyce gospodarczej znaczący wpływ na przebieg procesów gospodarczych ma porównywanie uzyskanej w danej działalności efektów z poniesionymi na ich uzyskanie nakładami, nazywane rachunkiem ekonomicznym. Jest to taki rachunek który z jednej strony musi być kojarzony ze sformalizowanymi procedurami i metodami kalkulacji, z drugiej zaś jednocześnie być podporządkowany ekonomicznym a nie innym kryteriom podejmowania decyzji gospodarczych i który dąży do wskazania podstaw wyboru ekonomicznie najlepszych wariantów tych decyzji. Zrozumienie kwestii rachunku ekonomicznego wymaga wskazania obok jego istoty, również jego rodzajów oraz mierników.

Rachunek ekonomiczny dostrzegać trzeba w wąskim i szerokim znaczeniu. W wąskim znaczeniu jest on rachunkiem optymalizującym. Natomiast w szerokim znaczeniu jest systemem mierzenia nakładów działalności gospodarczej, zapewniającym prawidłową ich wycenę ze społecznego punktu widzenia oraz sprzyjający podejmowaniu racjonalnych decyzji ekonomicznych zmierzających do minimalizacji nakładów i maksymalizacji efektów użytkowych.
Odwołanie się do rachunku ekonomiczne jest możliwe jednak tylko w określonych warunkach, a mianowicie:
po pierwsze, efekty działalności gospodarczej i nakłady ponoszone w związku z nią muszą być mierzalne;
po drugie, efekty i nakłady muszą być wyrażone w takich samych jednostkach miary;
po trzecie, trzeba dysponować możliwie jednoznacznymi kryteriami wyboru.
W praktyce jednak niekiedy zdarza się, że któryś z tych warunków nie jest spełniony, a mimo to się go stosuje. Mówimy wówczas o uproszczonym lub nieprecyzyjnym rachunku ekonomicznym.
Przedstawiona istota rachunku ekonomicznego jak i warunki jego stosowania wskazują, że jest on zespołem metod i środków umożliwiających podjęcie optymalnej decyzji spośród możliwych wariantów, a w konsekwencji jest on narzędziem realizacji zasady racjonalnego gospodarowania.
Rachunek ekonomiczny jako narzędzie optymalizacji charakteryzuje się: względną optymalnością w stosunku do przyjętego kryterium celu; wielowariantowością; kompleksowością i dualizmem.
Względna optymalizacja rachunku ekonomicznego w stosunku do przyjętego kryterium celu oznacza, że dla jego optymalizacji jest potrzebny konkretny mierzalny cel, ograniczający liczbę możliwych rozwiązań, a przez to zakreślający ramy w których trzeba poszukiwać decyzji optymalnej. Dowodzą one jednocześnie, że pewna liczba rozwiązań opartych tylko na podstawie warunków działania jest nierealna i z różnych powodów nie może być zrealizowana. Rozwiązaniami realnymi są zaś te, które są możliwe do zrealizowania w danych warunkach. Ich zaś cechą jest to, że spełniają one warunek wewnętrznej zgodności. Dopiero po ich ustaleniu, możliwym staje się wybór spośród nich wariantu najbardziej optymalnego. Uznając za optimum określony stan przy którym dana funkcja osiąga ekstremum (maksimum lub minimum), da się go określić przy sprecyzowaniu założeń – w postaci parametrycznej – dotyczących warunków jego realizacji, którymi są w gospodarce rynkowej przede wszystkim narzędzia o charakterze rynkowym i częściowo również o charakterze naturalnym.
Z kolei wielowymiarowość rachunku ekonomicznego oznacza konieczność wyboru jednego z wielu możliwych kierunków działań gospodarczych. Przyjmuje się, że im większa będzie liczba wariantów rozwiązań, tym jego wybór będzie bliższy optymalnemu, przy założeniu, że zostały wzięte pod uwagę wszystkie dobre rozwiązania. W praktyce jest to wybór spośród kilku wariantów, uwarunkowany realizacją celu oraz warunków ich realizacji. Pomocnym do realizacji tego zamierzenia jest programowanie rozumiane, jako dobór środków do realizacji zadania i zestawienie logicznych, a więc wewnętrznie zgodnych wariantów jego rozwiązania. Tę zgodność zapewnia zaś rachunek bilansowy, metoda przepływów międzygałęziowych oraz specyficzne metody matematyczne.
Natomiast kompleksowość rachunku ekonomicznego odnosi się do wszystkich jego sfer jego zastosowania – tj. zarówno makroekonomicznej jak i mikroekonomicznej. W tej sytuacji musi to być rachunek kompleksowy, a nie cząstkowy czy też jednostronny. Oznacza to, że w kalkulacji ekonomicznej musi być ujęty każdy wariant, wszystkie znane elementy nakładów i efektów, a nie dowolny ich wybór pod kątem decyzji do uzasadnienia. Postępowanie to musi mieć więc charakter wszechstronny. Kompleksowość rachunku ekonomicznego jawi się jako rachunek konieczny przy racjonalizacji działań i poszukiwaniu efektów w procesach planowania, organizacji, motywowania i kontroli.
Dualność rachunku ekonomicznego sprowadza się do znalezienia odpowiedzi na pytanie: czy możliwe jest równoległe jednoczesne zastosowanie obu zasad racjonalnego gospodarowania?. Odpowiedź w tym zakresie jest jednoznaczna. O ile możliwe jest jednoczesne stosowanie obydwu wariantów zasady racjonalnego gospodarowania, o tyle nie ma możliwości jednoczesnego ich stosowania. Oznacza to, że przy optymalizacji rachunku ekonomicznego wybieramy zawsze tylko jedną z nich. Formułowanie jej zaś jako postępowanie prowadzące do maksymalizacji celu przy minimalizacji środków jest podejściem błędnym i sprzecznym z matematycznego punktu widzenia.